سبک خراسانی که گاه به سبک ترکستانی نیز شهرت دارد، نخستین شیوهٔ شعری در زبان فارسی بود که در دوران سامانیان تا غزنویان و سلجوقیان رواج داشت. این سبک به طور عمده در خراسان و فرارود ظهور کرد و در واقع، اولین اشعار زبان فارسی نو در این سبک سروده شدند. تاریخ این سبک از اوایل سدهٔ چهارم هجری تا میانه‌های سدهٔ ششم هجری را در بر می‌گیرد و تحت تأثیر تحولات فرهنگی و سیاسی آن دوران قرار داشته است.
تقسیم بندی سبک خراسانی
سبک خراسانی را می‌توان به دو دورهٔ مختلف تقسیم کرد: دورهٔ سامانیان و دورهٔ غزنویان و سلجوقیان. در دورهٔ سامانیان، شعر از سادگی بیان و طبعی بی‌تکلف برخوردار بود. در این دوران، غلبهٔ واژگان فارسی بر عربی، توجه به توصیفات طبیعی و عواطف انسانی از ویژگی‌های برجسته شعر فارسی به شمار می‌رفت. در این دوره، شاعران بیشتر به موضوعات معتدل و دور از اغراق پرداخته و در اشعار خود از تغزلات عاشقانه، پند و اندرز، و حکمت با شیوه‌ای شاعرانه استفاده می‌کردند. قالب‌های رایج در این دوره شامل قصیده و مثنوی بود که هرکدام برای بیان موضوعات مختلفی همچون مدح، هجو و تغزل استفاده می‌شد.
با ورود به دورهٔ غزنویان و سلجوقیان، تغییرات قابل توجهی در سبک شعر خراسانی به وقوع پیوست. شاعران این دوره مانند عنصری، منوچهری، ناصرخسرو و سنایی، سادگی شعر پیشین را کنار گذاشتند و نوعی پیچیدگی و عمق فلسفی به شعر خود افزودند. در این دوران، قالب‌های جدیدی مانند ترجیع بند، ترکیب بند، قطعه و مسمط وارد شعر فارسی شدند. همچنین، موضوعات علمی همچون فلسفه، پزشکی، ریاضیات، و نجوم در اشعار این دوره به چشم می‌خورد. علاوه بر این، شعرای این دوره بیشتر به مباحث دینی و اخلاقی پرداخته و شعر آنها رنگی عالمانه و فکری به خود گرفت.
تغییرات روحیه و محتوا در شعر خراسانی
در دوران نخستین این سبک، یعنی در دورهٔ سامانیان، روحیهٔ حماسی و ملی در شعر غالب بود. شاعران به تعریف از بزرگی و افتخارات ملی پرداخته و در اشعارشان فضایی حماسی و قهرمانانه ایجاد می‌کردند. اما به تدریج، به ویژه در دورهٔ غزنویان و سلجوقیان، این روحیهٔ حماسی جای خود را به احساسات زاهدانه و صوفیانه داد. به ویژه شاعران بزرگی چون ناصرخسرو، که به نوعی به فلسفه و دین توجه ویژه‌ای داشتند، در اشعار خود به حکمت و اخلاق پرداخته و از اغراق‌های پیشین فاصله گرفتند.
ویژگی‌های سبک خراسانی
سبک خراسانی از جمله سبک‌های برجسته شعر فارسی است که ویژگی‌های خاص خود را دارد. از جمله مهم‌ترین ویژگی‌های این سبک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
توجه به قواعد و سنت‌های لفظی و صوری: شعرهای این سبک معمولاً با رعایت قواعد خاصی از نظر زبانی و ساختاری سروده می‌شوند.
استفاده از تسلسل‌های منطقی معانی: در این سبک، معانی به‌صورت منظم و منسجم بیان می‌شوند و تلاش می‌شود که واقعیت‌ها به شکلی قابل قبول و سازمان‌دهی شده ارائه شوند.
سادگی در بیان و تشبیهات حسی: تشبیهات در شعرهای این سبک معمولاً ساده و به‌دور از پیچیدگی هستند. همچنین در بیان معانی، صداقت و صراحت لهجه به‌وضوح دیده می‌شود. تعبیرات و تشبیهات ملموس و قابل درک هستند.
ساده و روان بودن زبان: در این سبک، بیشتر شعرها به‌ویژه قصیده‌ها از واژه‌های ساده و روان استفاده می‌کنند و ترکیب‌های پیچیده یا دشوار کمتر در آنها دیده می‌شود. همچنین واژه‌های عربی در این سبک به حداقل می‌رسند.
پاسداری از تمدن و فرهنگ ایرانی: شعرهای سبک خراسانی در بسیاری از موارد به‌عنوان نوعی ادبیات پایداری به‌منظور حفظ و نگهداری از فرهنگ و تمدن ایرانی پس از حمله اعراب به وجود آمده‌اند.
تمرکز بر موضوعات خاص: شعرهای سبک خراسانی معمولاً موضوع‌محور هستند و در هر یک از آنها، شاعران بر روی یک موضوع خاص یا مرکزی تأکید دارند.
نمونه شعر از سبک خراسانی:
بوی جوی مولیان آید همی
یاد یار مهربان آید همی
ریگ آمو درشتی راه او
زیر پا یم چو پرنیان آید همی
آب جیحون با همه پهناوری
خنگ ما را تا میان آید همی
ای بخارا شاد باش و شاد زی
شاه نزدت میهمان آید همی
میر ماه است و بخارا آسمان
ماه سوی آسمان آید همی
میر سرو است و بخارا بوستان
سرو سوی بوستان آید همی
آفرین و مدح سود آید ترا
گر به گنج اندر زیان آید همی
— رودکی
شاعران برجسته سبک خراسانی
در سبک خراسانی بسیاری از شاعران بزرگ پارسی‌گو آثار خود را سروده‌اند که از جمله آنها می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:
- رودکی
- شهید بلخی
- ابوشکور بلخی
- منجیک ترمذی
- کسایی مروزی
- دقیقی
- اسدی توسی
- فردوسی
- عنصری بلخی
- فرخی سیستانی
- غضائری رازی
- عسجدی
- منوچهری دامغانی
- فخرالدین اسعد گرگانی
- مسعود سعد سلمان
- محمد معزی
- ابوالفرج رونی
- ناصرخسرو
- سنایی
این شاعران با آثار خود در شکوفایی و گسترش سبک خراسانی نقش بزرگی ایفا کردند و بسیاری از آنها همچنان در تاریخ ادبیات فارسی مورد احترام و توجه قرار دارند.
نتیجه‌گیری
سبک خراسانی با آغاز خود در دورهٔ سامانیان با سادگی و بی‌تکلفی آغاز شد و در طول زمان و با تأثیرات دوره‌های بعدی، به تدریج به سمت پیچیدگی‌های فلسفی، دینی و صوفیانه حرکت کرد. این سبک نشان‌دهندهٔ تحولاتی مهم در تاریخ شعر فارسی است و زمینه‌ساز سبک‌های بعدی شعر فارسی در دوران‌های مختلف گردید.