ابوالقاسم حسن بن احمد عنصری بلخی یکی از شاعران بزرگ و برجسته زبان فارسی در دوران قرون وسطی بود. او در سال ۳۵۰ هجری قمری در بلخ (منطقه‌ای که اکنون در افغانستان است) به دنیا آمد و از دوران جوانی به ادبیات و شعر علاقه‌مند شد. عنصری در دربار امیر نصر، برادر سلطان محمود غزنوی، به غزنه دعوت شد و در آن‌جا به شعر و ادب پرداخت. سلطان محمود غزنوی نیز به استعداد او توجه نشان داد و به او عنوان «ملک‌الشعرایی» را اعطا کرد. عنصری در سال ۴۳۱ هجری قمری درگذشت و در طول زندگی خود تأثیر زیادی بر شعر فارسی گذاشت.
آثار و ویژگی‌های شعر عنصری
شعرهای بازمانده از عنصری بالغ بر دو هزار بیت است که شامل انواع مختلفی از اشعار چون قصیده، غزل، رباعی، قطعه، ترکیب‌بند و مثنوی می‌شود. مهم‌ترین ویژگی‌های اشعار عنصری عبارت است از:
- قصاید ستایش‌گونه: بخش عمده‌ای از قصیده‌های او در مدح و ستایش پادشاهان غزنوی، به‌ویژه سلطان محمود غزنوی و مسعود غزنوی است. این قصیده‌ها اغلب بدون مقدمه و به‌صورت مستقیم به توصیف می‌پردازند.
- عناصر فلسفی و حکمی: در برخی از قصیده‌ها و غزل‌های عنصری، اصطلاحات و مفاهیم فلسفی و منطقی مشاهده می‌شود.
- شعرهای عاشقانه و داستانی: مهم‌ترین مثنوی‌های او شامل «وامق و عذرا»، «شادبهر و عین‌الحیات»، و «سرخ‌بت و خنگ‌بت» است. متأسفانه هیچ‌کدام از این آثار به‌طور کامل باقی نمانده‌اند، و تنها حدود ۳۵۰ بیت از «وامق و عذرا» در یک نسخه خطی کشف شده است.
ویژگی‌های شعری و زبان
عنصری در اشعار خود به استفاده از زبان فاخر و ساختارهای پیچیده علاقه‌مند بود. او در قصیده‌هایش به توصیف طبیعت و زیبایی‌های آن می‌پرداخت و همچنین در غزل‌هایش، مضامین انسانی، فلسفی و اخلاقی را در بر می‌گرفت. در اشعار او، درک و معرفت عمیق از زندگی و مسائل فلسفی به چشم می‌خورد.
نمونه اشعار عنصری:
باد نوروزی همی در بوستان بتگر شود
تا ز صنعش هر درختی لعبتی دیگر شود
باغ هم‌چون کلبهٔ بزاز پر دیبا شود
راغ هم‌چون طبلهٔ عطار پر عنبر شود
روی‌بند هر زمینی حلهٔ چینی شود
گوشوار هر درختی رشتهٔ گوهر شود
چون حجابی لعبتان خورشید را بینی به ناز
گه برون آید ز میغ و گه به میغ اندر شود
افسر سیمین فروگیرد ز سر، کوه بلند
باز میناچشم و زیباروی و مشکین‌سر شود
عجب مدار که نامرد، مردی آموزد
از آن خجسته رسوم و از آن خجسته سِیَر
به چند گاه دهد بوی عنبر آن جامه
که چند روز بماند نهاده با عنبر
دلی که رامش جوید نیابد آن دانش
سری که بالش جوید، نباید او افسر
ز زود خفتن و از دیر خاستن هرگز
نه مُلک یابد مَرد و نه بر ملوک، ظف
تاثیرات و میراث
عنصری علاوه بر اینکه شاعری برجسته بود، به عنوان یکی از نخستین شاعران سبک کلاسیک فارسی شناخته می‌شود. اشعار او تأثیر زیادی بر شاعران پس از خود گذاشت و سبک وی، به ویژه در قصیده‌نویسی و مثنوی‌سرایی، به عنوان الگویی مهم برای شاعران دوره‌های بعدی مورد توجه قرار گرفت. وی همچنین در تاریخ شعر فارسی، به‌ویژه در دوران غزنویان، جایگاه ویژه‌ای دارد.
نتیجه‌گیری
ابوالقاسم حسن بن احمد عنصری بلخی با آثارش که مملو از زیبایی‌های طبیعی، اخلاقی و فلسفی است، سهم بسزایی در گسترش و شکوفایی ادبیات فارسی داشت. او به‌عنوان یکی از پیشگامان شعر فارسی کلاسیک، در طول قرون متمادی در یادها و آثار ادبی باقی مانده است.