کتاب بهرام

وقتی از «راست‌دستی» یا «چپ‌دستی» حرف می‌زنیم، معمولاً ذهنمان به‌سرعت به انسان‌ها می‌رود. در میان ما، حدود ۹۰ درصد مردم راست‌دست و تنها ۱۰ درصد چپ‌دست هستند. اما آیا این ویژگی مخصوص انسان است؟ آیا در جهان حیوانات هم می‌توان گفت برخی موجودات راست‌دست و برخی چپ‌دست‌اند؟
پاسخ کوتاه، بله است — و پاسخ بلند، داستانی شگفت‌انگیز درباره مغز، تکامل و رفتار حیوانات است.

مفهوم جانبی‌بودن (Lateralization)

در علم عصب‌شناسی، اصطلاحی وجود دارد به نام جانبی‌بودن مغز (lateralization of the brain).
این یعنی دو نیم‌کرهٔ مغز (چپ و راست) کارکردهای متفاوتی دارند. مثلاً در انسان‌ها، نیم‌کرهٔ چپ بیشتر مسئول زبان و منطق است، در حالی که نیم‌کرهٔ راست به ادراک فضایی و احساسات مربوط می‌شود.
این تقسیم کار مغزی باعث می‌شود که یک سمت بدن — معمولاً دست راست — کنترل غالب پیدا کند.

اما این ویژگی فقط در انسان نیست. جانوران بسیار متنوعی از ماهی‌ها تا پرندگان و پستانداران نیز جانبی‌بودگی رفتاری نشان می‌دهند.

🐒 در نخستی‌ها: شامپانزه‌های راست‌دست و چپ‌دست

مطالعات روی شامپانزه‌ها نشان داده که حدود دو سوم آن‌ها ترجیح می‌دهند از دست راست برای گرفتن ابزار، خوردن یا اشاره کردن استفاده کنند — درست مانند انسان‌ها.
این یافته جالب است چون شامپانزه‌ها نزدیک‌ترین خویشاوندان زندهٔ ما هستند و این نشان می‌دهد که تمایل به راست‌دستی شاید پیش از پیدایش انسان در نیاکان مشترک ما وجود داشته است.

نکتهٔ جالب‌تر اینکه شامپانزه‌های راست‌دست معمولاً نیم‌کرهٔ چپ مغزشان فعال‌تر است؛ همان سمتی که در انسان‌ها با گفتار و زبان مرتبط است.
برخی دانشمندان این شباهت را نشانه‌ای از پیوند میان استفاده از ابزار، ارتباط و زبان می‌دانند — گویی تکامل از همین مسیرها «دستیابی» به زبان را آغاز کرده است.

 در سگ‌ها و گربه‌ها

اگر سگ داری، کافی‌ست کمی دقت کنی تا متوجه شوی او هم «دست غالب» دارد.
پژوهش‌ها نشان می‌دهد حدود نیمی از سگ‌ها راست‌دست (یا راست‌پا) هستند، یک‌سوم چپ‌دست، و باقی دو‌دست (بی‌تفاوت).
جالب‌تر اینکه در میان سگ‌های نر، چپ‌دستی رایج‌تر است، در حالی که سگ‌های ماده بیشتر راست‌دست‌اند — چیزی که شباهت زیادی به الگوهای هورمونی در انسان دارد.

در گربه‌ها هم ماجرا مشابه است. وقتی گربه می‌خواهد چیزی را از جایی بیرون بکشد یا شکار کند، معمولاً از یکی از پنجه‌هایش بیشتر استفاده می‌کند.
یک مطالعه در سال ۲۰۱۸ نشان داد:

• ۴۰٪ گربه‌ها راست‌دست

• ۳۶٪ چپ‌دست

• و بقیه دو‌دست هستند.
  باز هم تفاوت جنسی مشاهده شد: نرها بیشتر چپ‌دست، ماده‌ها بیشتر راست‌دست.

🐦 در پرندگان: ترجیح چشم و بال

در پرندگان، ماجرا به‌صورت دیگری بروز می‌کند، چون بیشتر کارها را با منقار یا بال انجام می‌دهند.
اما حتی در اینجا هم جانبداری دیده می‌شود.
مرغ‌ها، طوطی‌ها و کاسکوها معمولاً از چشم چپ یا راست خود برای بررسی اشیا استفاده می‌کنند. این به معنی آن است که یکی از نیم‌کره‌های مغزشان (که چشم مقابل را کنترل می‌کند) فعال‌تر است.

طوطی‌ها مثلاً هنگام گرفتن غذا با پا، اغلب ترجیح دارند از یک پا به‌طور ثابت استفاده کنند.
برخی گونه‌ها مثل «کاکادو»ها تقریباً همگی راست‌پا هستند، که نشان از الگوی ثابت فرگشتی دارد.

🐠 در ماهی‌ها و خزندگان

حتی ماهی‌ها هم راست‌دست و چپ‌دست‌اند — البته در مقیاسی متفاوت!
بسیاری از گونه‌های ماهی هنگام فرار از شکارچی یا شکار طعمه، ترجیح می‌دهند همیشه به یک سمت بچرخند.
این رفتار از الگوی عصبی مغزشان ناشی می‌شود.

در مارها نیز مشاهده شده که هنگام قورت دادن طعمه، سر را بیشتر به یک طرف متمایل می‌کنند، که نشانه‌ای از جانبداری حرکتی است.

چرا این ویژگی وجود دارد؟

پرسش مهم این است: چرا مغز موجودات زنده چنین تقارنی را می‌شکند؟
از دیدگاه فرگشتی، جانبداری مغزی دو فایدهٔ بزرگ دارد:

1. کارایی بیشتر:
   وقتی دو نیم‌کره در کارهای متفاوت تخصص پیدا می‌کنند، مغز می‌تواند چند کار را هم‌زمان انجام دهد — مثلاً یک نیم‌کره مراقب خطر باشد و دیگری غذا را پردازش کند.

2. هماهنگی گروهی:
   در حیوانات اجتماعی، اگر همه اعضای گروه یک سمت مشخص را ترجیح دهند (مثلاً همیشه از سمت چپ شکار کنند)، همکاری مؤثرتر می‌شود.
   حتی در ماهی‌های گروهی هم دیده شده که جهت‌گیری هماهنگ به سمت خاص، از همین جانبداری عصبی ناشی است.

⚖️ انسان در میان حیوانات

آنچه در انسان منحصربه‌فرد است، شدتِ این جانبداری است.
در هیچ گونهٔ دیگری چنین نسبت ۹۰ به ۱۰ میان راست‌دست و چپ‌دست وجود ندارد.
این تفاوت احتمالاً به تکامل زبان، ابزارسازی و ساختار پیچیدهٔ مغز انسان مربوط است.

در واقع، راست‌دستی شاید یکی از نشانه‌های آغازین جهت‌گیری عصبی باشد که بعدها به گفتار، منطق و فرهنگ منجر شد.
به‌بیان دیگر، از انتخاب دستی برای گرفتن چوب و سنگ، تا انتخاب واژه برای بیان اندیشه، فقط یک گام فرگشتی فاصله بود.

🐾 جمع‌بندی

پس بله — حیوانات هم راست‌دست و چپ‌دست‌اند.
از شامپانزه‌های ابزارساز گرفته تا گربه‌های بازیگوش، از طوطی‌های باهوش تا ماهی‌های شناگر.
این جانبداری نه فقط یک ویژگی رفتاری ساده، بلکه نشانه‌ای از تقسیم کار در مغز و نتیجهٔ میلیون‌ها سال فرگشت عصبی است.

وقتی سگت توپ را با پنجهٔ راست می‌گیرد، در واقع شاهدی زنده از فرگشت مغز در سراسر دنیای جانوران را می‌بینی.
جهانی که در آن، حتی راست و چپ هم داستانی از انتخاب طبیعی دارند.