ابو منصور محمد بن احمد توسی، معروف به دقیقی، یکی از مهم‌ترین شاعران فارسی‌زبان دوران سامانیان است. او که در اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری قمری می‌زیست، از نخستین کسانی بود که تلاش کرد داستان‌های ملی ایران را به شعر درآورد و زمینه‌ساز حماسه‌سرایی به زبان فارسی شد. دقیقی به ویژه با نظم بخشیدن به بخش‌هایی از شاهنامه که بعدها فردوسی آن‌ها را تکمیل کرد، جایگاه ویژه‌ای در ادبیات فارسی پیدا کرد.
زادگاه و زندگی
دقیقی در شهری که زادگاه او ذکر شده، همچنان مورد بحث است. برخی منابع می‌گویند او اهل توس بوده، در حالی که دیگران سمرقند، بلخ و بخارا را به عنوان زادگاه او معرفی کرده‌اند. اما پژوهش‌های اخیر بیشتر بر توس به عنوان زادگاه او تأکید دارند. دقیقی در دربار شاهان سامانی نفوذ داشت و به تشویق نوح دوم سامانی، آغاز به نظم کردن شاهنامهٔ ابومنصوری کرد. این اثر که به صورت منثور (غیرشعری) بود، در پی نظم‌دهی به آن توسط دقیقی، به شعر درآمد.
آغاز شاهنامه‌سرایی و تأثیر بر فردوسی
دقیقی پیش از فردوسی تلاش کرده بود داستان‌های ملی ایران را در قالب شعر حماسی بیاورد. او نزدیک به هزار بیت از شاهنامهٔ ابومنصوری را سرود که شامل داستان‌هایی مانند پادشاهی گشتاسپ و ظهور زرتشت و تاختن ارجاسپ به ایران می‌شد. این اشعار توسط فردوسی در شاهنامه وارد شدند و فردوسی ضمن ذکر نام دقیقی، از او تقدیر کرد. فردوسی همچنین از اشعار دقیقی در شاهنامه استفاده کرد تا از گم‌شدن آن‌ها جلوگیری کند.
مرگ و وقایع زندگی
مرگ دقیقی در جوانی به وقوع پیوست و در منابع مختلف به قتل او توسط غلامش اشاره شده است. برخی مورخان علت قتل دقیقی را به تعصبات مذهبی نسبت می‌دهند و معتقدند که او گرایشی به دین زرتشت داشته است، ولی پژوهش‌های جدید این دیدگاه را رد کرده و وی را مسلمان شیعه می‌دانند. در هر صورت، قتل دقیقی، که در سنین جوانی رخ داد، پایان زودهنگام زندگی او را رقم زد.
تأثیرات و جایگاه ادبی
دقیقی تأثیر زیادی بر شعر فارسی و به‌ویژه بر شاعران حماسه‌سرای بعد از خود گذاشت. اگرچه عمر کوتاه او اجازه نداد تا شاهنامه را به پایان برساند، اما اشعار وی زمینه‌ساز یکی از بزرگ‌ترین آثار ادبی تاریخ ایران، یعنی شاهنامه فردوسی، شد. آثار دقیقی به‌ویژه در سبک حماسی، تأثیرات عمیقی بر شعر فارسی گذاشت و از او به عنوان پیشگام حماسه‌سرایی در زبان فارسی یاد می‌شود.
منابع و پژوهش‌ها
در طول تاریخ، بسیاری از منابع و متون ادبی به ذکر زندگی و آثار دقیقی پرداخته‌اند. از جمله این منابع می‌توان به شاهنامه فردوسی، تاریخ بیهقی، چهار مقاله نظامی عروضی و تاریخ گزیده اشاره کرد که در آن‌ها به ذکر اشعار و وقایع زندگی دقیقی پرداخته شده است. همچنین در برخی متون به تأثیر دقیقی بر دیگر شاعران اشاره شده و جایگاه او در ادبیات فارسی تحلیل شده است.
نتیجه‌گیری
دقیقی نه تنها از نخستین شاعران حماسه‌سرا در زبان فارسی بود، بلکه تأثیر عمیقی بر شکل‌گیری و تدوین شاهنامه فردوسی گذاشت. با وجود عمر کوتاه و مرگ زودهنگامش، دقیق در تاریخ ادبیات ایران جایی ویژه دارد و آثار او بخش مهمی از فرهنگ و ادب فارسی محسوب می‌شود.