هوش اختاپوس‌ها: چرا آن‌ها شبیه موجودات فضایی‌اند؟
مقدمه
در اعماق اقیانوس‌ها، میان تاریکی و فشار خردکنندهٔ آب، موجوداتی زندگی می‌کنند که به‌سختی می‌توان باور کرد از همین سیاره‌اند. اختاپوس‌ها (هشت‌پاها) از شگفت‌انگیزترین جانداران زمین هستند: مغزهایی عجیب، بازوهایی که گویی مستقل می‌اندیشند، و توانایی‌های خارق‌العاده‌ای چون استتار لحظه‌ای و حل معماهای پیچیده. بسیاری از دانشمندان آن‌ها را «بیگانگان اقیانوس» می‌نامند. اما راز هوش این موجودات در چیست و چرا تا این اندازه با دیگر حیوانات متفاوت‌اند؟
اختاپوس کیست؟
اختاپوس‌ها نرم‌تنان دریایی هستند، خویشاوندان دور حلزون‌ها و صدف‌ها. اما برخلاف خویشاوندان ساده‌شان، در طول میلیون‌ها سال مسیر تکاملی شگفت‌انگیزی را پیموده‌اند. آن‌ها دارای سه قلب، خون آبی‌رنگ بر پایهٔ مس، و پوستی پر از سلول‌های تغییررنگ‌دهنده‌اند. همین ویژگی‌ها باعث شده بسیاری از پژوهشگران بگویند: «اگر می‌خواستیم نمونه‌ای از موجودات فضایی در زمین بیابیم، همان اختاپوس‌ها بودند.»
مغزی با هشت بازو
برخلاف بیشتر جانوران که مغزشان مرکز فرماندهی واحدی دارد، اختاپوس‌ها سیستمی توزیع‌شده از اعصاب دارند.
حدود ۵۰۰ میلیون نورون در بدن آن‌ها وجود دارد (تقریباً برابر با سگ).
تنها یک‌سوم این نورون‌ها در مغز مرکزی است و دو‌سوم دیگر در بازوها پخش شده‌اند.
هر بازو می‌تواند به‌طور مستقل حرکت کند، اشیاء را بررسی کند و حتی تصمیم بگیرد.
این یعنی اگر بازویی از بدن جدا شود، تا مدتی می‌تواند واکنش‌های پیچیده نشان دهد. درست مثل اینکه هر بازو «مغزی کوچک» داشته باشد.
حل مسئله و ابزارسازی
در آزمایشگاه‌ها، اختاپوس‌ها نشان داده‌اند که قادرند:
درِ شیشه‌های پیچ‌دار را باز کنند.
مسیرهای پرپیچ‌وخم را یاد بگیرند.
اشیاء جدید را کشف و بررسی کنند.
حتی برای پنهان شدن یا شکار از ابزار استفاده کنند (مثلاً نارگیل یا صدف خالی را مثل سپر با خود حمل کنند).
این سطح از یادگیری و خلاقیت در میان بی‌مهرگان تقریباً بی‌نظیر است.
استادان استتار
اختاپوس‌ها می‌توانند در کسری از ثانیه رنگ، بافت و حتی شکل بدنشان را تغییر دهند.
پوست آن‌ها پر از سلول‌های رنگدانه‌ای (کروماتوفورها) است.
سلول‌های دیگری (ایریدوفرها و لکوفرها) نور را بازتاب می‌دهند.
آن‌ها می‌توانند از صخره به شن، از شن به جلبک، و حتی به شکل شکارچیان دیگر درآیند.
این توانایی نه‌تنها برای دفاع و شکار است، بلکه نشانه‌ای از پردازش سریع اطلاعات در مغزشان است.
آیا آن‌ها «فکر» می‌کنند؟
دانشمندان هنوز در مورد «نوع هوش» اختاپوس‌ها بحث دارند. آن‌ها مغز پستاندار ندارند، اما رفتارشان نشان می‌دهد:
حافظهٔ کوتاه‌مدت و بلندمدت دارند.
می‌توانند از تجربه بیاموزند.
کنجکاوی طبیعی دارند.
این ویژگی‌ها بیشتر شبیه پستانداران پیشرفته (مثل دلفین‌ها و میمون‌ها) است تا بی‌مهرگان.
بیگانگان فرگشتی
اگر تاریخ حیات را نگاه کنیم، مسیر اختاپوس‌ها با ما از ۵۰۰ میلیون سال پیش جدا شده است.
ما از شاخهٔ طنابداران آمدیم.
آن‌ها از نرم‌تنان ساده.
یعنی هوش اختاپوس‌ها کاملاً مستقل از هوش پستانداران تکامل یافته است. به همین دلیل مطالعهٔ آن‌ها پنجره‌ای است به اینکه «هوش» می‌تواند بارها و به شکل‌های متفاوت در جهان ظاهر شود.
به همین خاطر بعضی دانشمندان می‌گویند: اگر در سیاره‌ای دیگر موجود هوشمندی پیدا شود، احتمالاً بیشتر شبیه اختاپوس خواهد بود تا انسان.
اهمیت برای علم و آینده
اختاپوس‌ها فقط شگفتی‌های طبیعی نیستند، بلکه می‌توانند:
الهام‌بخش ربات‌های نرم و بازوهای هوشمند باشند.
به ما در فهم چگونگی پیدایش آگاهی کمک کنند.
نشان دهند که «تفکر» تنها محصول مغزهای پستاندار نیست.
نتیجه‌گیری
اختاپوس‌ها موجوداتی‌اند که همزمان ما را به گذشتهٔ زمین و آیندهٔ کیهان وصل می‌کنند. آن‌ها ثابت می‌کنند که هوش تنها یک مسیر تکاملی ندارد و ممکن است در هر گوشهٔ جهان، به شکلی متفاوت شکوفا شود. شاید به همین دلیل است که وقتی به چشمان یک اختاپوس نگاه می‌کنیم، حس می‌کنیم موجودی از دنیایی دیگر دارد به ما می‌نگرد.