تفسیر رباعی شمارهٔ ۱۷۳ خیام
متن شعر:
زان کوزهٔ می که نیست در وی ضرری
پر کن قدحی بخور بمن ده دگری
زان پیشتر ای صنم که در رهگذری
خاک من و تو کوزه‌کند کوزه‌گری
تفسیر و تحلیل شعر:
این رباعی خیام به موضوعاتی چون لذت‌جویی از زندگی، گذر زمان و ناپایداری وجود انسان می‌پردازد. بیایید هر بیت را به تفصیل بررسی کنیم:
بیت اول:
زان کوزهٔ می که نیست در وی ضرری
پر کن قدحی بخور بمن ده دگری
تفسیر رباعی شمارهٔ ۱۷۴ خیام
متن شعر:
گر آمدنم بخود بدی نامدمی
ور نیز شدن بمن بدی کی شدمی
به زان نبدی که اندر این دیر خراب
نه آمدمی نه شدمی نه بدمی
تفسیر و تحلیل شعر:
این رباعی از خیام، به بررسی وجود و عدم و مفهوم زندگی می‌پردازد. در این شعر، خیام به نوعی به وجود خود و وضعیت انسان در جهان اشاره می‌کند. بیایید هر بیت را به طور جداگانه تحلیل کنیم:
رباعی شماره ی 175
گر دست دهد ز مغز گندم نانی!
وز می، دو منی! ز گوسفندی رانی!
با لاله رخی و گوشه ی بستانی
عیشی بود آن نه حد هر سلطانی!
رباعی شماره ی 176
گر کار فلک به عدل سنجیده بدی!
احوال فلک جمله پسندیده بدی!
ور عدل بدی! به کارها در گردون،
کی خاطر اهل فضل رنجیده بدی؟
رباعی شمارهٔ ۱۷۷ :
هان کوزه گرا بپای اگر هشیاری
تا چند کنی بر گل مردم خواری
انگشت فریدون و کف کیخسرو
بر چرخ نهاده! چه می پنداری؟
رباعیات خیام نیشابوری، شاعر و فیلسوف بزرگ ایرانی، در طول تاریخ به عنوان نماد تفکر عمیق و احساسات انسانی شناخته شده‌اند. او در اشعارش به موضوعات مختلفی از جمله عشق، زندگی، مرگ و ناپایداری دنیا پرداخته است. رباعی شمارهٔ ۱۷۸ خیام به خوبی بیانگر فلسفهٔ زندگی و لذت‌جویی از لحظات حاضر است. در این شعر، خیام به زیبایی و فرخندگی عشق اشاره می‌کند و دعوت به شادی و سرمستی در برابر گذر زمان و ناپایداری دنیا می‌کند. او با زبانی ساده و در عین حال عمیق، ما را به اندیشیدن در مورد ارزش لحظات زندگی و لذت بردن از آن‌ها ترغیب می‌کند.
متن شعر
هنگام صبوح ای صنم فرخ پی
برساز ترانه‌ای و پیش‌آور می
کافکند بخاک صد هزاران جم و کی
این آمدن تیرمه و رفتن دی
معرفی و زندگی‌نامه
عُمَر خَیّام نِیشابوری (غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری) (۴۴۰ – ۵۱۷ هجری قمری) یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های علمی و ادبی تاریخ ایران است. او در نیشابور به دنیا آمد و در دورهٔ سلجوقی به عنوان فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و شاعر رباعی‌سرا شناخته می‌شود. اگرچه خیام به خاطر دستاوردهای علمی‌اش، به ویژه در زمینهٔ ریاضیات و نجوم، شهرت دارد، اما آوازهٔ او بیشتر به دلیل رباعیاتش است که به زبان‌های مختلف ترجمه شده و در سطح جهانی شناخته می‌شود. ترجمهٔ مشهور ادوارد فیتزجرالد از رباعیات او به زبان انگلیسی، نقش مهمی در گسترش شهرت خیام در غرب ایفا کرده است.
دستاوردهای علمی
یکی از برجسته‌ترین کارهای خیام، سرپرستی محاسبات گاه‌شماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک و در دورهٔ پادشاهی ملک‌شاه سلجوقی بود. خیام با دقتی بسیار بالا، گاه‌شمار جلالی را تنظیم کرد که به مراتب دقیق‌تر از تقویم میلادی است. او در ریاضیات، به ویژه در حل معادلات درجهٔ سوم و مطالعاتش دربارهٔ اصل پنجم اقلیدس، نام خود را به عنوان یکی از بزرگ‌ترین ریاضی‌دانان تاریخ ثبت کرده است. خیام همچنین نظریه‌ای دربارهٔ نسبت‌های هم‌ارز با نظریهٔ اقلیدس ارائه داد که از مهم‌ترین کارهای او به شمار می‌آید.
معرفی و زندگی‌نامه
ابوعبدالله جعفر بن محمد بن حکیم بن عبدالرحمن بن آدم، مشهور به رودکی (۲۴۴ – ۳۲۹ هجری قمری)، نخستین شاعر بزرگ پارسی‌گوی ایرانی در دورهٔ سامانی و به عنوان “پدر شعر فارسی” شناخته می‌شود. رودکی در روستای بَنُج رودک (پنجکنت کنونی در تاجیکستان) به دنیا آمد و در نزدیکی نَخشَب و سمرقند زندگی می‌کرد. او در دربار امیر نصر سامانی محبوبیت بسیاری کسب کرد و ثروت قابل توجهی به دست آورد.
رودکی به خاطر خلق آثار ادبی و شعری فراوانش شناخته شده است. او حدود یک‌صد هزار بیت شعر سروده و در زمینه‌های دیگر همچون موسیقی و آواز نیز فعالیت داشته است. با این حال، تنها بخشی از آثار او به دست ما رسیده است و تعداد ابیات باقی‌مانده از او حدود ۱۰۴۷ بیت گزارش شده است.
سبک و ویژگی‌های شعر
شعر حاضر از رودکی، شاعر بزرگ فارسی‌زبان، در قالبی حکمی و اخلاقی به بیان اهمیت نیک‌نامی و پرهیز از فریب خوردن به وسوسه‌های دنیوی می‌پردازد. در این بیت، شاعر به «خواجه» یا حاکمی خطاب می‌کند و می‌گوید که نام نیک، مانند دام، می‌تواند انسان را گرفتار سازد، اما اگر کسی تنها به دنبال کسب شهرت یا مال باشد، سرانجام این دام جان او را نیز در بر خواهد گرفت. رودکی با این شعر هشدار می‌دهد که ارزش واقعی انسان در نیک‌نامی است و نه در جمع‌آوری ثروت‌های مادی.
قطعه شماره 3 از رودکی:
به نام نیک تو، خواجه، فریفته نشوم
که نام نیک تو دامست و زرق‌مر نان را
کسی که دام کند نام نیک از پی نان
یقین بدان تو که دامست نانش مر جان را
غزل شماره ۱۶۰ از شهریار یکی از زیباترین آثار این شاعر برجسته است که در آن از دل‌درد و تنهایی و جستجوی عشق سخن می‌گوید. در این شعر، شهریار به زبان دل و قلب خود می‌نویسد و از رنج‌ها و عذاب‌های روحی‌اش می‌گوید. او با بیانی صادقانه و غم‌انگیز، دنیا را همچون دنیای تنهایی و غم می‌بیند و در همین حال از آرزوی وصال و شادی سخن می‌گوید. در این غزل، شهریار هم از حسرت‌های عاشقانه‌اش می‌نالد و هم از زیبایی‌ها و جاذبه‌های خیال‌انگیز و آرمانی صحبت می‌کند. این شعر ترکیب است از غم و زیبایی که در کلام شاعرانه او به شکلی زیبا و دلنشین بیان شده است.
متن کامل شعر:
چند بارد غم دنیا به تن تنهایی
وای بر من تن تنها و غم دنیایی
تیرباران فلک فرصت آنم ندهد
که چو تیر از جگر ریش برآرم وایی
لاله ئی را که بر او داغ دورنگی پیداست
حیف از ناله معصوم هزارآوایی
آخرم رام نشد چشم غزالی وحشی
گر چه انگیختم از هر غزلی غوغایی
من همان شاهد شیرازم و نتوانی یافت
در همه شهر به شیرینی من شیدایی
تا نه از گریه شدم کور بیا ورنه چه سود
از چراغی که بگیرند به نابینایی
همه در خاطرم از شاهد رؤیائی خویش
بگذرد خاطره با دلکشی رؤیایی
گاه بر دورنمای افق از گوشه ابر
با طلوع ملکی جلوه دهد سیمایی
انعکاسی است بر آن گردش چشم آبی
از جمال و عظمت چون افق دریایی
دست با دوست در آغوش نه حد من و تست
منم و حسرت بوسیدن خاک پایی
شهریارا چه غم از غربت دنیای تن است
گر برای دل خود ساخته ای دنیایی.
