معرفی و زندگی‌نامه
عُمَر خَیّام نِیشابوری (غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری) (۴۴۰ – ۵۱۷ هجری قمری) یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های علمی و ادبی تاریخ ایران است. او در نیشابور به دنیا آمد و در دورهٔ سلجوقی به عنوان فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و شاعر رباعی‌سرا شناخته می‌شود. اگرچه خیام به خاطر دستاوردهای علمی‌اش، به ویژه در زمینهٔ ریاضیات و نجوم، شهرت دارد، اما آوازهٔ او بیشتر به دلیل رباعیاتش است که به زبان‌های مختلف ترجمه شده و در سطح جهانی شناخته می‌شود. ترجمهٔ مشهور ادوارد فیتزجرالد از رباعیات او به زبان انگلیسی، نقش مهمی در گسترش شهرت خیام در غرب ایفا کرده است.
دستاوردهای علمی
یکی از برجسته‌ترین کارهای خیام، سرپرستی محاسبات گاه‌شماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک و در دورهٔ پادشاهی ملک‌شاه سلجوقی بود. خیام با دقتی بسیار بالا، گاه‌شمار جلالی را تنظیم کرد که به مراتب دقیق‌تر از تقویم میلادی است. او در ریاضیات، به ویژه در حل معادلات درجهٔ سوم و مطالعاتش دربارهٔ اصل پنجم اقلیدس، نام خود را به عنوان یکی از بزرگ‌ترین ریاضی‌دانان تاریخ ثبت کرده است. خیام همچنین نظریه‌ای دربارهٔ نسبت‌های هم‌ارز با نظریهٔ اقلیدس ارائه داد که از مهم‌ترین کارهای او به شمار می‌آید.
تحصیلات و تأثیرات
خیام در جوانی فقه را در محضر امام موفق نیشابوری آموخت و در زمینه‌های حدیث، تفسیر، فلسفه و ستاره‌شناسی تحصیل کرد. برخی محققان معتقدند که او فلسفه را به‌طور مستقیم از زبان یونانی فرا گرفته است. خیام همچنین شاگرد ریاضی‌دان زرتشتی بهمنیار بود. در سال‌های بعد، او به دعوت ملک‌شاه و خواجه نظام‌الملک به اصفهان رفت و سرپرستی رصدخانهٔ اصفهان را بر عهده گرفت.
زندگی شخصی و مرگ
عمر خیام در زندگی شخصی خود ازدواج نکرد و همسر برنگزید. مرگ او را بین سال‌های ۵۱۷ تا ۵۲۰ هجری قمری می‌دانند و آرامگاهش در نیشابور، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق در آن واقع شده، قرار دارد.
شرایط اجتماعی و سیاسی دوران خیام
دوران خیام، زمان پرچالش و تنش‌های اجتماعی و مذهبی بود. فرقه‌های مختلف سنی و شیعه، اشعری و معتزلی درگیر مجادلات کلامی و اصولی بودند و تعصب مذهبی فضای جامعه را تحت تأثیر قرار داده بود. در این دوران، فیلسوفان و متفکران به شدت به کفر متهم می‌شدند و بسیاری از آن‌ها، از جمله امام محمد غزالی، تحت فشار قرار داشتند. خواجه نظام‌الملک در سیاست‌نامه‌اش به شدت به مخالفان مذهبی خود حمله می‌کند و این اوضاع نشان‌دهندهٔ فضای پرتنش و خطرناک آن زمان است.
نتیجه‌گیری
عمر خیام نیشابوری نه تنها به عنوان یک شاعر بزرگ، بلکه به عنوان یک دانشمند و متفکر برجسته در تاریخ علم و ادبیات ایران شناخته می‌شود. آثار علمی و ادبی او همچنان در فرهنگ و تاریخ ایران و جهان تأثیرگذار است و رباعیاتش به عنوان نماد تفکر عمیق و فلسفی او در مورد زندگی و مرگ، همواره مورد توجه و مطالعه قرار می‌گیرد.