پلانکتون‌ها (به انگلیسی : plankton) موجودات ریز و شناور در آب‌های دریایی و آب های شیرین هستند که قادر به شنا کردن فعالانه در برابر جریان‌های آبی نبوده و عمدتاً توسط جریان‌های آب جابه‌جا می‌شوند. این موجودات میکروسکوپی، نقش حیاتی در اکوسیستم‌های آبی ایفا می‌کنند و در زنجیره غذایی دریایی و در تنظیم کربن و اکسیژن در اقیانوس‌ها و دریاها اهمیت بسیاری دارند.
پلانکتون‌ها به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
1. فیتوپلانکتون‌ها (Phytoplankton)
فیتوپلانکتون‌ها شامل موجودات گیاهی ریز میکروسکوپی هستند که از نظر علمی در رده‌های مختلف مانند جلبک‌ها، سیانوباکتری‌ها (باکتری‌های سبز-آبی) و دیاتومه‌ها قرار می‌گیرند. این موجودات مانند گیاهان در فرآیند فتوسنتز انرژی خورشیدی را تبدیل به انرژی شیمیایی می‌کنند و در نتیجه اکسیژن تولید می‌نمایند. فیتوپلانکتون‌ها به دلیل نقشی که در تولید اکسیژن دارند، برای حفظ تعادل زیستی سیاره ضروری هستند.
ویژگی‌های فیتوپلانکتون‌ها:
- حجم کوچک: اندازه‌های آنها به‌طور معمول از چند میکرومتر تا چند میلی‌متر متغیر است.
- رنگ: بیشتر فیتوپلانکتون‌ها دارای رنگ‌های سبز، قهوه‌ای یا قرمز هستند که به دلیل وجود کلروفیل یا رنگدانه‌های خاص آنها است.
- منبع غذایی: فیتوپلانکتون‌ها پایه‌گذار زنجیره غذایی آبی هستند و جانوران بزرگتر دریا مانند ماهی‌ها و نهنگ‌ها از آنها تغذیه می‌کنند.
2. زئوپلانکتون‌ها (Zooplankton)
زئوپلانکتون‌ها موجودات جانوری هستند که در مراحل اولیه زندگی خود به‌عنوان پلانکتون شناور در آب‌ها به سر می‌برند. این موجودات از فیتوپلانکتون‌ها و دیگر پلانکتون‌های کوچکتر تغذیه می‌کنند و خود نیز می‌توانند منبع غذایی برای موجودات بزرگتر مانند ماهی‌ها و جانوران دریایی باشند.
انواع زئوپلانکتون‌ها:
- کرم‌های دریایی (Copepods): این موجودات یکی از مهم‌ترین و رایج‌ترین انواع زئوپلانکتون‌ها هستند.
- دیواره‌داران (Protozoa): این نوع شامل موجودات تک‌سلولی است که بیشتر از باکتری‌ها و مواد آلی موجود در آب تغذیه می‌کنند.
- آکتیندهایی مانند سیاه‌انگشت‌ها (Jellyfish): این موجودات در برخی دوره‌ها می‌توانند بخش بزرگی از زئوپلانکتون‌ها را تشکیل دهند.
اهمیت پلانکتون‌ها در اکوسیستم آبی:
- تولید اکسیژن: فیتوپلانکتون‌ها با فرآیند فتوسنتز، مقدار زیادی اکسیژن به اتمسفر آزاد می‌کنند. تخمین زده می‌شود که حدود 50 درصد از اکسیژن جو زمین توسط فیتوپلانکتون‌ها تولید شود.
- زنجیره غذایی: پلانکتون‌ها در زنجیره غذایی دریایی نقش اساسی دارند. موجودات بزرگتر مانند ماهی‌ها، نهنگ‌ها و حتی پرندگان دریایی از پلانکتون‌ها تغذیه می‌کنند.
- تنظیم کربن: پلانکتون‌ها می‌توانند کربن دی‌اکسید را از جو جذب کرده و آن را در اعماق دریا ذخیره کنند. این فرآیند به کنترل تغییرات اقلیمی و کاهش میزان کربن در جو کمک می‌کند.
- تنوع زیستی: پلانکتون‌ها بخش عظیمی از تنوع زیستی در اکوسیستم‌های آبی را تشکیل می‌دهند. این موجودات به‌عنوان منبع غذایی برای بسیاری از موجودات دریایی و همچنین بخش مهمی از چرخه مواد مغذی در اکوسیستم‌های آبی عمل می‌کنند.
تهدیدات و تغییرات:
پلانکتون‌ها، مانند بسیاری از موجودات زنده، تحت تاثیر تغییرات محیطی قرار دارند. برخی از تهدیدات اصلی که سلامت پلانکتون‌ها را تهدید می‌کند عبارتند از:
- تغییرات اقلیمی: افزایش دمای آب‌ها می‌تواند به تغییر الگوهای رشد فیتوپلانکتون‌ها و همچنین تغییر در میزان تولید اکسیژن و جذب کربن منجر شود.
- آلودگی‌ها: آلاینده‌هایی مانند مواد شیمیایی صنعتی، نفت و مواد غذایی اضافی می‌توانند بر بقای پلانکتون‌ها تاثیر منفی بگذارند.
- اسید شدن اقیانوس‌ها: افزایش سطح دی‌اکسید کربن در جو باعث اسید شدن اقیانوس‌ها شده و این تغییرات می‌تواند بر فرآیندهای فتوسنتز و رشد پلانکتون‌ها تاثیر بگذارد.
نتیجه‌گیری:
پلانکتون‌ها نه تنها بخش ضروری از سیستم‌های غذایی آبی هستند بلکه در فرآیندهای جهانی مانند تولید اکسیژن و تنظیم کربن نقش کلیدی دارند. حفاظت از اکوسیستم‌های آبی و مقابله با تغییرات اقلیمی می‌تواند به حفظ تنوع و سلامت پلانکتون‌ها کمک کرده و در نهایت منافع فراوانی برای تعادل زیستی زمین داشته باشد.