آفرین‌نامه: منظومه‌ای از ابوشکور بلخی
منظومه آفرین‌نامه اثری از شاعر ایرانی قرن چهارم هجری، ابوشکور بلخی، است که در قالب مثنوی و بحر متقارب سروده شده است. این اثر به طور ویژه به آداب سخن گفتن، پند و اندرز، اهمیت علم و خردورزی و آموختن هنر پرداخته است. شاعر در این اثر از مفهوم خرد و ضرورت استفاده از آن در زندگی روزمره سخن می‌گوید و در واقع آفرین‌نامه به نوعی در قالب یک حکمت‌نامه یا اثر اخلاقی سروده شده است.
زمان و شرایط سرایش
ابوشکور بلخی این منظومه را در سال ۳۳۳ هجری قمری (۹۴۵ میلادی) به نوح بن نصر بن احمد سامانی (امیر سامانی) تقدیم کرد. این اثر، که به نظر می‌رسد شکل واحد و منظمی نداشته باشد، از ابیات پراکنده‌ای که در منابع مختلف یافت می‌شود، به دست آمده است. تعداد ابیات باقی‌مانده از این منظومه حدود سیصد و بیست بیت است. به گفته عوفی در کتاب لباب الالباب، سرایش این اثر در سال ۳۳۶ هجری قمری به پایان رسید.
مضامین و تاثیرات
مضامین آفرین‌نامه بیشتر حول محور آداب و رسوم سخن گفتن، پند دادن، آموختن علم و هنر و اهمیت خرد و خردورزی می‌چرخد. از آنجا که این اثر به بررسی مسائل اخلاقی و اجتماعی می‌پردازد، می‌توان آن را از جمله آثار حکمی و آموزنده در ادب فارسی به شمار آورد. نکته جالب توجه در مورد آفرین‌نامه شباهت‌های وزنی و سبکی آن با شاهنامه است. برخی محققان، مانند بدیع الزمان فروزانفر، معتقدند که فردوسی در سرایش شاهنامه از این اثر بهره گرفته است.
نقد و نظرها
در مورد این اثر اختلاف نظرهایی وجود دارد. برخی منابع مانند لباب الالباب نوشته‌اند که نظم این اثر در سال ۳۳۶ هجری قمری به پایان رسیده، در حالی که برخی دیگر از جمله رضاقلی‌خان هدایت در مجمع الفصحا اشاره کرده‌اند که سرایش شعر در سال ۳۳۶ هجری آغاز شده است. در مجموع، این اثر نشان‌دهنده‌ی قدرت شعری و بلاغی ابوشکور بلخی است، اگرچه به دلیل پراکندگی ابیات، نسخه کامل آن به دست ما نرسیده است.
منابع و نسخه‌ها
تا به امروز نسخه‌ای کامل از آفرین‌نامه در دست نیست. اولین بار در سال ۱۳۱۷ هجری شمسی، بدیع الزمان فروزانفر در کتاب تاریخ ادبیات ایران شرح حال و اشعار ابوشکور بلخی را منتشر کرد و تعداد اشعار او را حدود ۱۵۰ بیت ذکر کرد. در ادامه، در سال ۱۳۳۴، دکتر دبیرسیاقی با استفاده از یادداشت‌های دهخدا و سعید نفیسی و دیگر ابیات پراکنده، حدود ۴۳۸ بیت از اشعار ابوشکور را جمع‌آوری و در کتاب گنج بازیافته منتشر کرد.
جایگاه ابوشکور بلخی در ادبیات فارسی
اگرچه آفرین‌نامه اثر کاملاً کاملی نیست، اما از آنجا که برخی ابیات آن در کتاب‌های مختلف فارسی مانند لغت فرس اسدی، راحةالانسان، پندنامۀ انوشیروان و دیگر منابع نقل شده است، می‌توان به اهمیت این اثر در تاریخ ادبیات فارسی پی برد. همچنین، از آنجا که شباهت‌هایی بین آفرین‌نامه و شاهنامه فردوسی وجود دارد، به نظر می‌رسد که ابوشکور بلخی از پیشروان داستان‌سرایی منظوم در زبان فارسی باشد.
نتیجه‌گیری
آفرین‌نامه ابوشکور بلخی یکی از آثار مهم و تاثیرگذار در ادبیات فارسی است که علاوه بر پرداختن به مسائل اخلاقی و اجتماعی، تاثیری بر شعر حماسی و داستانی فارسی گذاشته است. هرچند این اثر در نسخه‌ای کامل به ما نرسیده، ابیات پراکنده‌ای که از آن باقی مانده، نشان‌دهنده‌ی اهمیت و جایگاه این اثر در تاریخ ادبیات فارسی است.