ضرب‌المثل «درخت کج جز به آتش راست نمی‌شود» از جمله ضرب‌المثل‌های پرکاربرد در زبان فارسی است که به نوعی به وضعیت انسان‌ها و اصلاح ویژگی‌های اخلاقی‌شان اشاره دارد. این مثل به معنای این است که اگر انسان‌ها از دوران کودکی و خردسالی آموزش‌های اخلاقی و تربیتی لازم را نبینند، در بزرگسالی اصلاح و تغییر رفتارشان بسیار دشوار یا حتی غیرممکن خواهد بود.
این ضرب‌المثل از یکی از اشعار معروف سعدی شیرازی در کتاب گلستان گرفته شده است. در یکی از حکایت‌ها، سعدی این دو بیت را آورده است:
هر که در خردیش ادب نکنند
در بزرگی فلاح از او برخاست
چوب تر را چنان که خواهی پیچ
نشود خشک جز به آتش راست
در این اشعار، سعدی به اهمیت تربیت صحیح در دوران کودکی اشاره دارد و می‌گوید که اگر در دوران کودکی فرد را به درستی تربیت نکنیم، در بزرگسالی اصلاح رفتار او بسیار مشکل خواهد بود. در اینجا «چوب تر» به درخت یا شاخه‌ای که هنوز خشک نشده اشاره دارد. وقتی چوب تر را بخواهیم بپیچیم، می‌توانیم آن را با فشار و به راحتی تغییر شکل بدهیم، اما وقتی چوب خشک شد، دیگر هیچ نیرویی نمی‌تواند آن را به شکل دلخواه درآورد مگر اینکه آن را با آتش بسوزانیم.