کتاب بهرام

کیسه‌تنان یا نیداریاها (Cnidaria) گروهی از جانداران بی‌مهره هستند که در آب‌های شور و شیرین یافت می‌شوند. این شاخه شامل گونه‌های متنوعی مانند عروس‌های دریایی، مرجان‌ها، شقایق‌های دریایی و هیدرها می‌شود. کیسه‌تنان از قدیمی‌ترین جانداران چندسلولی محسوب می‌شوند و قدمت فسیلی آن‌ها به بیش از ۵۰۰ میلیون سال پیش بازمی‌گردد. این جانداران به دلیل داشتن سلول‌های تخصصی به نام سلول‌های نیدوسیت (سلول‌های گزنده) شناخته می‌شوند که برای شکار و دفاع استفاده می‌شوند.

ویژگی‌های کلی کیسه‌تنان

1. تقارن شعاعی: بدن کیسه‌تنان دارای تقارن شعاعی است، به این معنی که بخش‌های بدن آن‌ها به‌طور مساوی حول یک محور مرکزی قرار گرفته‌اند. این ویژگی به آن‌ها اجازه می‌دهد تا از هر جهت به شکار یا خطر واکنش نشان دهند.

2. سلول‌های گزنده (نیدوسیت): این سلول‌ها حاوی ساختاری به نام نماتوسیست هستند که برای تزریق سم یا گیر انداختن شکار استفاده می‌شود. این سلول‌ها یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد کیسه‌تنان هستند.

3. بدن دو لایه‌ای: بدن آن‌ها از دو لایه سلولی تشکیل شده است: اکتودرم (لایه بیرونی) و اندودرم (لایه داخلی). بین این دو لایه، ماده‌ای ژله‌ای به نام مزوگلیا وجود دارد.

4. حفره گوارشی: کیسه‌تنان دارای یک حفره گوارشی مرکزی هستند که تنها یک دهانه دارد. این دهانه هم به عنوان ورودی غذا و هم به عنوان خروجی مواد زائد عمل می‌کند.

5. شکل‌های بدنی: کیسه‌تنان دو شکل بدنی اصلی دارند:

   • پولیپ (Polyp): شکل ثابت و لوله‌ای که معمولاً به سطحی متصل است (مانند شقایق دریایی و مرجان‌ها).

   • مدوزا (Medusa): شکل آزاد و شناور که شبیه به چتر است (مانند عروس‌های دریایی).

6. تولید مثل: کیسه‌تنان هم به روش جنسی و هم به روش غیرجنسی تولید مثل می‌کنند. در روش غیرجنسی، معمولاً از طریق جوانه‌زنی یا تقسیم، و در روش جنسی، از طریق تولید گامت‌ها.

رده‌های اصلی کیسه‌تنان

1. هیدروزوآ (Hydrozoa):

   • شامل هیدرها و برخی عروس‌های دریایی کوچک.

   • معمولاً دارای چرخه زندگی شامل هر دو شکل پولیپ و مدوزا هستند.

   • مثال: هیدر، آب‌زیان استعماری مانند پرتاران.

2. شقه‌زیان (Scyphozoa):

   • شامل عروس‌های دریایی بزرگ.

   • شکل مدوزا غالب است و پولیپ مرحله کوتاه‌مدت یا فرعی دارد.

   • مثال: عروس دریایی معمولی (Aurelia).

3. مرجانیان (Anthozoa):

   • شامل شقایق‌های دریایی و مرجان‌ها.

   • تنها شکل پولیپ دارند و فاقد مرحله مدوزا هستند.

   • مرجان‌ها با ترشح اسکلت آهکی، صخره‌های مرجانی را تشکیل می‌دهند.

   • مثال: شقایق دریایی، مرجان‌های سخت و نرم.

4. مکعبی‌زیان (Cubozoa):

   • شامل عروس‌های دریایی مکعبی شکل.

   • دارای نماتوسیست‌های بسیار قوی و خطرناک.

   • مثال: عروس دریایی جعبه‌ای (Chironex fleckeri) که یکی از سمی‌ترین جانداران جهان است.

زیست‌شناسی و رفتار

• تغذیه: کیسه‌تنان معمولاً گوشت‌خوار هستند و از پلانکتون‌ها، ماهی‌های کوچک و سایر بی‌مهرگان تغذیه می‌کنند. آن‌ها شکار را با استفاده از سلول‌های گزنده خود می‌گیرند و سپس آن را به داخل حفره گوارشی منتقل می‌کنند.

• همزیستی: برخی کیسه‌تنان مانند شقایق‌های دریایی با دیگر جانداران مانند ماهی‌های clownfish همزیستی دارند.

• دفاع: سلول‌های گزنده نه تنها برای شکار، بلکه برای دفاع در برابر شکارچیان نیز استفاده می‌شوند.

اهمیت اکولوژیکی

1. صخره‌های مرجانی: مرجان‌ها با ترشح اسکلت‌های آهکی، صخره‌های مرجانی را تشکیل می‌دهند که از غنی‌ترین و متنوع‌ترین اکوسیستم‌های جهان هستند. این صخره‌ها زیستگاه هزاران گونه دریایی هستند.

2. زنجیره غذایی: کیسه‌تنان نقش مهمی در زنجیره غذایی دریایی دارند و به عنوان شکارچی و طعمه عمل می‌کنند.

3. شاخص‌های محیطی: برخی کیسه‌تنان مانند مرجان‌ها به تغییرات محیطی مانند افزایش دما یا اسیدی شدن آب دریا بسیار حساس هستند و به عنوان شاخص‌های سلامت اکوسیستم‌های دریایی استفاده می‌شوند.

تهدیدات و حفاظت

• تغییرات آب‌وهوایی: افزایش دمای آب دریا و اسیدی شدن اقیانوس‌ها باعث سفیدشدن مرجان‌ها و نابودی صخره‌های مرجانی می‌شود.

• آلودگی: آلودگی آب‌ها به ویژه توسط پلاستیک و مواد شیمیایی، حیات کیسه‌تنان را تهدید می‌کند.

• صید بی‌رویه: برخی کیسه‌تنان مانند عروس‌های دریایی برای استفاده در صنایع غذایی و دارویی بیش از حد صید می‌شوند.

جمع‌بندی

کیسه‌تنان گروهی متنوع و جذاب از جانداران دریایی هستند که نقش مهمی در اکوسیستم‌های آبی ایفا می‌کنند. با وجود سادگی ساختار بدن، آن‌ها از نظر زیستی و اکولوژیکی بسیار پیچیده و مهم هستند. حفاظت از این جانداران و زیستگاه‌های آن‌ها برای حفظ تنوع زیستی و سلامت اقیانوس‌ها ضروری است.