پانگه‌آ (Pangaea) نام ابرقاره عظیم دوران پیشاتاریخ است که در فاصلهٔ پایانی دورهٔ دیرینه‌زیستی (پالئوزوئیک) و آغازین میانه‌زیستی (مزوزوئیک) به وجود آمد. این ابرقاره شامل تمامی قاره‌های کنونی بود که در آن زمان به‌صورت یک تودهٔ خشکی به هم پیوسته و به‌هم متصل بودند. نام پانگه‌آ از واژه‌های یونانی «παν» (همه) و «Γαῖα» (زمین) برگرفته شده و به معنای «تمام زمین» است، که نشان‌دهندهٔ همگرایی و یکپارچگی تمام قاره‌های جهان در آن دوران می‌باشد.
ترکیب و ساختار پانگه‌آ
حدود ۱۷۵ میلیون سال پیش، تمام قاره‌های کنونی زمین در یک ابرقاره عظیم به نام پانگه‌آ کنار هم قرار داشتند. این ابرقاره به‌طور کلی از دو بخش اصلی تشکیل می‌شد: لورازیا و گندوانا. لورازیا شامل قاره‌های آمریکای شمالی، اروپا و آسیای شمالی بود، در حالی که گندوانا شامل قاره‌های آمریکای جنوبی، آفریقا، آسیای جنوبی، جنوبگان و استرالیا بود. در این همگروهه، آفریقا در میانهٔ پانگه‌آ قرار داشت و قسمت‌های شمال غربی آن نقطهٔ اتصال دو تکهٔ اصلی ابرقاره بود. در واقع، این برآمدگی شمال غربی آفریقا پیوندگاه لورازیا و گندوانا بود.
زیستگاه‌ها و پراکندگی جانوران
وجود این تودهٔ خشکی یکپارچه، فرصتی مناسب برای پراکندگی گونه‌های جانوری به‌ویژه پستانداران نخستین مانند کیسه‌داران فراهم می‌آورد. این جانوران که در آن دوران به‌عنوان نخستین گروه‌های پستانداران شناخته می‌شدند، می‌توانستند به‌راحتی در سراسر پانگه‌آ پراکنده شوند. یکی از ویژگی‌های مهم این دوران، پراکندگی گونه‌های جانوری بر اساس یکپارچگی خشکی‌های زمین بود که باعث می‌شد ارتباط‌های زیستی میان مناطق مختلف به‌راحتی صورت گیرد.
شواهد یکپارچگی پیشین
شواهد مختلفی از یکپارچگی پانگه‌آ در فسیل‌ها و روندهای زمین‌شناسی موجود به چشم می‌خورد. فسیل‌های مشابهی از گونه‌هایی مانند لیستروساروس در مناطق مختلف از جمله آفریقای جنوبی، هند و قطب جنوب پیدا شده است. این فسیل‌ها نشان‌دهندهٔ آن هستند که این قاره‌ها در آن زمان به‌هم متصل بوده‌اند. به‌علاوه، گیاهانی مانند زبان‌سرخس زمینی که در مناطقی از دایرهٔ قطبی تا خط استوا پراکنده بودند، نشان می‌دهند که در آن زمان یک اکوسیستم گسترده و پیوسته در سراسر پانگه‌آ وجود داشته است.
همچنین، فسیل‌های مسوسورس، خزنده‌ای که در آب‌های شیرین زندگی می‌کرد، تنها در مناطقی مانند آمریکای شمالی و سواحل آفریقا پیدا شده‌اند، که در آن دوران این مناطق به‌هم متصل بوده و به‌عنوان یک واحد زیستی واحد عمل می‌کرده‌اند.
شواهد زمین‌شناسی
از دیگر شواهد موجود برای وجود پانگه‌آ، تطابق‌های زمین‌شناسی میان سواحل مختلف قاره‌ها است. به‌عنوان مثال، سواحل شرقی آمریکای جنوبی و سواحل غربی آفریقا به‌طور چشمگیری با یکدیگر تطابق دارند، که این امر نشان‌دهندهٔ آن است که این دو قاره در گذشته به‌هم پیوسته بوده‌اند. همچنین، شواهدی از وجود یخ‌نبشته‌ها (یخ‌های باستانی) در مناطق مختلف پانگه‌آ وجود دارد که از وجود یک کلاهک یخی در قطب جنوبی این ابرقاره در دورهٔ کربنیفر حکایت دارد.
تکه‌تکه شدن پانگه‌آ
حدود ۱۶۵ میلیون سال پیش، فرآیند جدایش پانگه‌آ آغاز شد. نخستین بخش‌هایی که از پانگه‌آ جدا شدند شامل جنوبگان و استرالیا بودند که به‌طور هم‌زمان شروع به دور شدن از یکدیگر کردند. در این زمان، کیسه‌داران که از پستانداران نخستین بودند، همچنان در این مناطق به زندگی ادامه دادند.
پس از این جدایش اولیه، پانگه‌آ به‌مدت ۵۰ میلیون سال دیگر به‌صورت یکپارچه باقی ماند. در این دوران، گروه جدیدی از پستانداران به‌نام جفت‌داران به‌وجود آمدند که از کیسه‌داران کارآمدتر بودند و توانستند بیشتر نقاط زمین را به‌عنوان زیستگاه خود انتخاب کنند. با این حال، جفت‌داران نتواستند به استرالیا برسند و به همین دلیل این قاره همچنان میزبان کیسه‌داران باقی ماند.
نتیجه‌گیری
پانگه‌آ، ابرقاره‌ای که در دوران پیشاتاریخ تمام قاره‌ها را به‌هم پیوسته بود، یکی از مهم‌ترین فصول تاریخ زمین‌شناسی است. شواهد فسیلی و زمین‌شناسی که از این دوران باقی مانده‌اند، به‌وضوح نشان‌دهندهٔ یکپارچگی زمین در آن زمان هستند. فرآیند تکه‌تکه شدن پانگه‌آ نه‌تنها موجب تغییرات عمده در پراکندگی قاره‌ها و اقلیم‌ها شد، بلکه بر تکامل زیستی و ظهور گونه‌های جدید نیز تاثیر عمیقی گذاشت. این تغییرات اساسی به‌طور مستمر در تاریخ زمین‌شناسی ادامه یافتند و به شکل‌گیری قاره‌ها و زیستگاه‌های کنونی انجامیدند.