نخستین کفش جهان؛ سفری به پنج‌هزار و پانصد سال پیش
در اعماق غاری خاموش در کوهستان‌های ارمنستان، در دل لایه‌هایی از خاک و زمان، چیزی پیدا شد که از دید باستان‌شناسان مانند یافتن قلب تپنده‌ی یک تمدن کهن بود: یک کفش چرمی پنج‌هزار و پانصد ساله.
کفشی که به‌قدری سالم مانده بود که می‌شد تصور کرد صاحبش همین دیروز آن را در گوشهٔ غار جا گذاشته است. این اثر باستانی که به نام کفش آرِنی-۱ (Areni-1) شناخته می‌شود، قدیمی‌ترین کفش چرمی جهان است که تاکنون شناخته‌ایم — ساخته‌ی دستان انسانی که در حدود ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد زندگی می‌کرد.
منبع عکس: ویکی پدیا
کشف اتفاقی در دل غار آرِنی
ماجرا از سال ۲۰۰۸ آغاز شد. گروهی از باستان‌شناسان از ارمنستان، ایرلند و آمریکا در حال کاوش در غار «آرِنی-۱» در استان وایوتس‌دزور (Vayots Dzor) ارمنستان بودند. این غار پیش‌تر به خاطر کشف یکی از قدیمی‌ترین کارگاه‌های شراب‌سازی جهان مشهور شده بود.
در میان خاک‌های سرد و خشک غار، باستان‌شناس جوانی به نام دیانا زارداریان (Diana Zardaryan) چیزی چرمی را دید که از زیر یک کاسهٔ شکسته بیرون زده بود. وقتی با دقت خاک را کنار زد، کفشی پیدا شد که بر خلاف تصور، تقریباً سالم و کامل بود — با بندها و حتی علف‌های درونش.
کفش به صورت وارونه در کف یک گودال کم‌عمق قرار داشت. گودالی که با گچ اندود شده بود و در کنارش شاخ بز و تکه‌هایی از سفال‌های دورهٔ مس‌سنگی دیده می‌شد. محیط سرد و خشک غار، به‌علاوهٔ لایه‌ای ضخیم از کود گوسفند که روی آن را پوشانده بود، همانند یک محفظهٔ طبیعی نگهدارنده عمل کرده بود. نتیجه؟ کفشی که بعد از پنج‌ونیم هزار سال، هنوز به رنگ قهوه‌ای طبیعی خود باقی مانده بود.
رازهای درون یک کفش کهن
کفش آرِنی-۱ از یک تکه چرم گاو ساخته شده که به‌طور ماهرانه دور پا دوخته شده است. پژوهشگران حدس می‌زنند که برای پوشیدن در پای راست طراحی شده بوده. اندازهٔ آن تقریباً برابر با سایز ۳۷ اروپایی یا ۷ آمریکایی زنان است، اما احتمال دارد متعلق به مردی کوچک‌اندام از آن دوران بوده باشد.
درون کفش، توده‌ای از علف خشک پیدا شد.
اما چرا؟ باستان‌شناسان دو فرضیه دارند:
یا برای گرم نگه داشتن پاها در زمستان استفاده می‌شده،
یا برای حفظ شکل کفش در زمانی که پوشیده نمی‌شده.
شباهت‌های حیرت‌انگیز با کفش‌های امروزی
چیزی که دانشمندان را شگفت‌زده کرد، سادگی و در عین حال کارآمدی طراحی کفش بود. شیوهٔ دوخت و ساخت آن، بسیار شبیه به کفش‌های سنتی برخی نقاط اروپاست.
به گفتهٔ رون پینهاسی (Ron Pinhasi)، سرپرست گروه پژوهش، این کفش از نظر فرم و ساختار شبیه به کفش‌های چرمی سادهٔ ایرلندی به نام پامپوتی (Pampootie) است که تا دههٔ ۱۹۵۰ میلادی در جزایر آران پوشیده می‌شد.
همچنین شباهت زیادی با کفش‌های سنتی بالکان به نام اوپانکی (Opanke) دارد که هنوز هم در جشن‌های محلی استفاده می‌شوند.
به بیان دیگر، سبک ساخت کفش آرِنی-۱ بیش از پنج هزار سال دوام آورده است.
منبع عکس: ویکی پدیا
آزمایش‌های علمی و قدمت‌سنجی
برای اطمینان از قدمت این کشف، نمونه‌هایی از چرم به دو آزمایشگاه رادیوکربن در آکسفورد و کالیفرنیا فرستاده شد. هر دو نتایج یکسانی ارائه دادند:
کفش مربوط به حدود ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد (۵۵۰۰ سال پیش) است — یعنی حتی دویست سال قدیمی‌تر از کفش معروف اُتسی (Ötzi the Iceman)، مرد یخ‌زده‌ای که در آلپ کشف شده بود.
زندگی در غار آرِنی: نان، شراب و کفش
در همان غار، اشیای بسیاری پیدا شد که نشان می‌دهد ساکنانش زندگی پیچیده و سازمان‌یافته‌ای داشته‌اند:
انبارهای گندم و جو، دانه‌های زردآلو، ابزارهای سنگی و سفال‌های رنگارنگ.
شاید بتوان گفت که آرِنی-۱، تصویری کوچک از نخستین نشانه‌های تمدن انسان در قفقاز است — جایی که مردم نه تنها خوراک و نوشیدنی می‌ساختند، بلکه برای راحتی و محافظت از پاهایشان کفش می‌دوختند.
از غار تا موزه
پس از پایان کاوش و انجام آزمایش‌های حفاظتی، کفش آرِنی-۱ در موزهٔ تاریخ ارمنستان در ایروان به نمایش گذاشته شد. این کفش اکنون یکی از گران‌بهاترین آثار باستانی کشور است — نه به خاطر جنس یا تزئیناتش، بلکه چون رد پای انسان در آغاز تمدن را در خود نگه داشته است.
میراثی از پوست و زمان
وقتی امروز به این کفش نگاه می‌کنیم، نه تنها با یک شیء کهن روبه‌رو هستیم، بلکه با داستانی انسانی از نیاز، خلاقیت و بقا.
از همان لحظه‌ای که بشر فهمید سنگ و خار زمین پای برهنه‌اش را می‌خراشد، جرقه‌ای در ذهنش زده شد: «اگر بتوانم چیزی بسازم که پاهایم را محافظت کند؟»
کفش آرِنی-۱ پاسخی است به آن پرسش اولیه. نخستین گام بشر در مسیر پوشش و زیبایی. گامی که از غاری در ارمنستان آغاز شد و امروز به میلیون‌ها مدل متنوع کفش در سراسر جهان رسیده است.
🟤 منابع:
پژوهش‌های منتشرشده در PLOS ONE، ژوئن ۲۰۱۰
موزه تاریخ ارمنستان، ایروان
گزارش مؤسسه باستان‌شناسی و قوم‌نگاری ارمنستان
National Geographic Society