فروغ‌زمان فرّخزاد (۸ دی ۱۳۱۳ – ۲۴ بهمن ۱۳۴۵) شاعر ایرانی بود. او شش کتاب شعر منتشر کرد که از نمونه‌های برجسته شعر نو فارسی به شمار می‌روند. فرّخزاد کار خود را با مجموعه‌های «اسیر»، «دیوار» و «عصیان» در قالب شعر نیمایی آغاز کرد و به عنوان یکی از پیشگامان شعر نو فارسی شناخته می‌شود.
آشنایی او با ابراهیم گلستان، نویسنده و فیلم‌ساز سرشناس ایرانی، و همکاری با وی، تحولی فکری و ادبی در فرّخزاد ایجاد کرد. پس از بازگشت به شعر، او با انتشار مجموعه «تولدی دیگر» تحسین گسترده‌ای را برانگیخت. سپس با انتشار مجموعه «ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد» جایگاه خود را به عنوان شاعری برجسته در شعر معاصر ایران تثبیت کرد. آثار و اشعار فرّخزاد به زبان‌های مختلفی از جمله انگلیسی، ترکی، عربی، چینی، فرانسوی، اسپانیایی، ژاپنی، آلمانی و عبری ترجمه شده‌اند.
فرّخزاد یکی از نمایندگان بارز فمینیسم فرهنگی در تاریخ ایران بوده است. شعرها و گفتاوردهای او در طول زندگی کوتاه هنری‌اش مورد تحسین منتقدان قرار گرفت و محبوبیت زیادی میان مردم و ادبیات دوستان پیدا کرد. او در ۳۲ سالگی بر اثر واژگونی خودرو درگذشت.
زمانه
نیما یوشیج، از سال ۱۳۰۱ (خورشیدی) با سرودن شعر «افسانه» تلاش کرد تا دیدگاه نوگرایانه‌ای را به شعر فارسی وارد کند. او بر این باور بود که شعر باید بازتاب‌دهنده دغدغه‌های روزگار معاصر باشد. مانند چهارپاره برای سرایش استفاده کرد، اما به زودی الگوهای وزن و قافیه و دیگر ویژگی‌های شعر کهن را زیر سؤال برد و آن‌ها را عامل ایجاد تصنع در شعر دانست. این رویکرد در دهه‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ (خورشیدی) با انتقاد و مناقشه ادیبان سنت‌گرا مواجه شد، زیرا آن‌ها نوگرایی را تهدیدی برای سنت‌های ادبی و فرهنگی دیرینه ایرانی می‌دانستند.
زندگی
تولد و کودکی
فروغ‌الزمان فرّخزاد در ۸ دی ۱۳۱۳ در تهران به دنیا آمد. با اینکه به گزارش بی‌بی‌سی «تمام منابع» این تاریخ را روز تولد او می‌دانند، پوران فرّخزاد تأکید کرده است که تاریخ درست همان ۸ دی است. او فرزند چهارم خانواده بود و نام کاملش فروغ‌الزمان بود. پدرش محمّدباقر فرّخزاد، فارغ‌التحصیل مدرسه نظام و از افسران نظامی با درجه سرهنگی بود که در اوایل دهه ۱۳۰۰ به عضویت بریگاد قزاق درآمد. مادرش، توران وزیری‌تبار، زنی بسیار سخت‌گیر و مقرراتی بود و در صورت نافرمانی بچه‌ها، آن‌ها را تنبیه می‌کرد. فروغ دارای سه برادر به نام‌های امیرمسعود، فریدون و مهرداد و دو خواهر به نام‌های پوران و گلوریا بود. پوران یک سال بزرگتر و فریدون سه سال کوچکتر از فروغ بودند و این دو ارتباط نزدیک‌تری با او داشتند. بسیاری از اطلاعات منتشر شده در مورد کودکی فروغ نیز توسط این دو نفر بیان شده است. خانواده فرّخزاد در محله امیریه تهران زندگی می‌کردند.
گاهشمار زندگی
- ۱۳۱۳: تولد (۸ دی)
- ۱۳۲۶: شروع غزلسرایی در سیزده سالگی
- ۱۳۲۹: ازدواج با پرویز شاپور
- ۱۳۳۰: تولد فرزندش کامیار
- ۱۳۳۱: انتشار دفتر شعر «اسیر»
- ۱۳۳۲: شروع اقامت در اهواز به دلیل شغل همسر
- ۱۳۳۳: بروز اختلاف با همسر
- ۱۳۳۴: انتشار چاپ دوم دفتر شعر «اسیر» و جدایی از پرویز شاپور
- ۱۳۳۵: انتشار دفتر شعر «دیوار»
- ۱۳۳۶: انتشار دفتر شعر «عصیان»
- ۱۳۳۷: استخدام در سازمان فیلم گلستان به عنوان ماشین‌نویس و مسئول بایگانی
- ۱۳۳۸: آغاز تدوین فیلم مستند «یک آتش»، سفر به انگلستان و شروع ساخت فیلم‌های مستند «چشم‌انداز»
- ۱۳۳۹: همکاری با ابراهیم گلستان به عنوان دستیار و تدوین‌گر پنج قسمت از فیلم‌های مستند «چشم‌انداز»
- ۱۳۴۰: بازی در فیلم «خواستگاری» به کارگردانی ابراهیم گلستان، همکاری در دوبله فیلم «مهر هفتم» به سرپرستی پرویز بهرام و بازی در فیلم «دریا»، ساخت فیلم تبلیغاتی یک‌دقیقه‌ای برای مؤسسه کیهان
- ۱۳۴۱: ساخت و نمایش فیلم مستند «خانه سیاه است»
- ۱۳۴۲: دریافت جایزه بهترین فیلم مستند از جشنواره جهانی اوبرهاوزن برای فیلم «خانه سیاه است»، بازی در نمایشنامه «شش شخصیت در جستجوی نویسنده» به کارگردانی پری صابری
- ۱۳۴۳: انتشار مجموعه «زیباترین اشعار فروغ فرّخزاد»، انتشار دفتر شعر «تولدی دیگر»، انتشار برگزیده اشعار فروغ و بازی در فیلم «خشت و آینه» به کارگردانی ابراهیم گلستان، سفر چهارماهه به آلمان، ایتالیا و فرانسه
- ۱۳۴۵: اشعار فروغ در آلمان، سوئد، انگلستان و فرانسه منتشر شد. او در ۲۴ بهمن درگذشت.
- ----------
- محمّدباقر فرّخزاد، پدر فروغ، کتابخانه‌ای شخصی داشت و قبل از اینکه فرزندانش به مدرسه بروند، خواندن و نوشتن را به آن‌ها آموخت. فروغ تحصیلات ابتدایی خود را در سال ۱۳۲۵ در مدرسه سروش و دوره اول تحصیلات متوسطه را در سال ۱۳۲۸ در دبیرستان خسرو خاور به پایان رساند. به گفته خواهرش پوران، او در یازده سالگی به ادبیات علاقه‌مند شد و در پانزده سالگی شعر می‌سرود؛ شعرهایی در قالب غزل که هرگز منتشر نشدند. فروغ بعدها از این دوران به عنوان زمانی یاد کرد که دچار «عقده غزلسرایی» بود.
-
ازدواج و جدایی
فروغ در سال ۱۳۲۸ برای یادگیری نقاشی و خیاطی در هنرستان کمال‌الملک ثبت‌نام کرد. در این دوران، او زیر نظر بهجت صدر و علی‌اصغر پتگر آموزش نقاشی دید و با سهراب سپهری نیز آشنا شد. اما در سال ۱۳۲۹، به دلیل عشق، هنرستان را ترک کرد و در حالی که تنها شانزده سال داشت، با پرویز شاپور، نوه خاله مادرش، ازدواج کرد. پرویز شاپور کارمند دارایی و یازده سال بزرگتر از فروغ بود. آن‌ها پس از ازدواج به اهواز نقل مکان کردند.
این ازدواج در سال ۱۳۳۴ به جدایی انجامید و حاصل آن یک پسر به نام کامیار (۲۹ خرداد ۱۳۳۱ – ۲۵ تیر ۱۳۹۷) بود. فریدون فرّخزاد، برادر فروغ، علت جدایی آن‌ها را ناتوانی فروغ در تحمل رفتار پدرمآبانه و در عین حال عاشقانه پرویز عنوان کرده است. مایکل هیلمن نیز اشاره کرده که انتظار پرویز از فروغ ادامه نقش معلمی در زندگی زناشویی بود، اما او از این رابطه فراتر رفت و آن را پشت سر گذاشت.
اگرچه طبق قانون آن زمان حضانت فرزند در زمان جدایی به پدر سپرده می‌شد، فروغ به دلیل تعهدش به شعر می‌دانست که قادر به ایفای وظایف مادری نخواهد بود و از این رو از زندگی کامیار با پرویز شاپور شکایتی نداشت. به گفته هیلمن، این تصمیم باعث ایجاد عذاب وجدان در فروغ شد و از سوی دیگر، پرویز شاپور و خانواده‌اش مانع از دیدار کامیار با او می‌شدند.
-
پس از جدایی، فروغ مدتی به خانه پدرش بازگشت؛ اما به گفته پوران فرّخزاد، پدرشان او را از خانه بیرون کرد. در این زمان، فروغ با طوسی حائری (همسر سابق احمد شاملو) آشنا شد. طوسی که خود شاعر و فارغ‌التحصیل فرانسه بود، به فروغ پیشنهاد کرد که مدتی در خانه او زندگی کند. فروغ سه ماه نزد طوسی ماند و پس از آن، شعر «گمشده» را به او تقدیم کرد که در کتاب «دیوار» منتشر شد. پس از این دوره سه‌ماهه، فروغ دوباره به خانه پدری بازگشت.
شاعری
فروغ از نوجوانی شعر می‌نوشت و به تدریج برخی از اشعارش را در مجلات ادبی منتشر کرد. مجله روشنفکر یکی از معروف‌ترین نشریات آن زمان بود که شعرهای فروغ را به چاپ می‌رساند. اشعار صریح و صادقانه او حواشی زیادی به همراه داشت، به‌طوری‌که برخی از این اشعار شامل روابط عاشقانه‌اش با مردی غیر از شوهرش بود. به گفته هیلمن، برخی از مردان عرصه ادبیات، مانند نصرت رحمانی، ادعا کردند که با او رابطه عاشقانه داشته‌اند.
اولین مجموعه شعر فروغ با عنوان «اسیر» در سال ۱۳۳۱ و با مقدمه‌ای از شجاع‌الدین شفا منتشر شد. شفا از خوانندگان خواسته بود که این اثر را بدون قضاوت اخلاقی بررسی کنند، زیرا این اشعار بیشتر با احساسات سر و کار دارند تا عقل و تفکر، مشابه اشعار شاعران آمریکای لاتین و به ویژه آلفونسینا استورنی. دومین دفتر شعر او، «دیوار»، در سال ۱۳۳۵ به چاپ رسید.
در همان سال، فروغ به اروپا سفر کرد تا بر بحران‌های عصبی زندگی‌اش غلبه کند. او چند ماه را در ایتالیا و آلمان گذراند و زبان‌های ایتالیایی و آلمانی را نیز فراگرفت و شعرهایی از شاعران این دو کشور را به فارسی ترجمه کرد.
فروغ در سال ۱۳۳۶ موفق به انتشار دفتر شعر «عصیان» شد.