خواب زمستانی (به انگلیسی: Hibernation) یکی از پدیده‌های جالب در دنیای حیوانات است که در آن برخی از گونه‌ها برای تحمل شرایط سخت زمستان، به حالت خواب عمیق می‌روند. در طول این خواب، حیوانات از فعالیت‌های معمول خود مانند خوردن غذا و جستجو برای تغذیه خودداری می‌کنند و از ذخایر بدنشان برای بقا استفاده می‌کنند. این پدیده در بسیاری از گونه‌های جانوری وجود دارد، نه تنها در خرس‌ها، بلکه در تعدادی از دیگر حیوانات نیز مشاهده می‌شود. در ادامه به بررسی انواع حیواناتی که به خواب زمستانی می‌روند، می‌پردازیم.
1. خرس‌ها
خرس‌ها یکی از شناخته‌شده‌ترین حیوانات هستند که به خواب زمستانی می‌روند. این خواب می‌تواند از چند هفته تا چند ماه طول بکشد و بسته به نوع خرس و شرایط محیطی تغییر می‌کند. در طول خواب زمستانی، خرس‌ها به‌طور کامل از خوردن غذا اجتناب می‌کنند و به ذخایر چربی بدنشان تکیه می‌کنند. این موجودات در طول خواب زمستانی دمای بدنشان کاهش پیدا نمی‌کند، بلکه دمای بدن آنها به حدود 31 درجه سلسیوس می‌رسد که همچنان دمای بدنشان برای انجام برخی از عملکردهای حیاتی کافی است.
2. خفاش‌ها
خفاش‌ها نیز به خواب زمستانی می‌روند، اما برخلاف خرس‌ها که به خواب عمیق می‌روند، خفاش‌ها به توقف متابولیک می‌پردازند که به نام "تورپور" معروف است. در این حالت، دمای بدن خفاش‌ها کاهش می‌یابد و فعالیت‌های زیستی آنها به حداقل می‌رسد تا از مصرف انرژی جلوگیری شود. این حیوانات معمولاً در غارها یا درختان به سر می‌برند و به مدت چند ماه در این حالت باقی می‌مانند.
3. مارها
مارها نیز یکی از گونه‌های جانوری هستند که در فصل سرد به خواب زمستانی می‌روند. به این حالت که در آن فعالیت‌های متابولیک حیوان به شدت کاهش می‌یابد، "هیبریس زمستانی" گفته می‌شود. در این وضعیت، مارها به صورت گروهی در لانه‌های زیرزمینی یا شکاف‌های سنگی جمع می‌شوند و تا زمانی که دما مناسب شود، به خواب می‌روند. مارها به دلیل خون سرد بودن، نیاز کمتری به انرژی در طول زمستان دارند و در این حالت قادرند از ذخایر چربی بدنشان استفاده کنند.
4. خرگوش‌ها و خرگوش‌های وحشی
اگرچه خرگوش‌ها به طور کامل به خواب زمستانی نمی‌روند، اما در شرایط سرد، فعالیت‌هایشان به شدت کاهش می‌یابد و در برخی مواقع در طول زمستان به "توقف فعالیت" می‌پردازند. این حیوانات معمولاً در لانه‌های زیرزمینی یا در سوراخ‌های خاک زندگی می‌کنند و در شرایط سخت زمستانی بیشتر به خواب می‌روند تا از منابع محدود غذایی استفاده کنند.
5. سنجاب‌ها
سنجاب‌ها نیز در برابر سرما به خواب زمستانی می‌روند، اما نوع خواب آنها با دیگر حیوانات متفاوت است. سنجاب‌ها به‌طور معمول در لانه‌های خود خواب زمستانی می‌کنند، جایی که دمای بدنشان به شدت کاهش می‌یابد. آنها در این حالت نمی‌خورند و از ذخایر چربی بدن خود استفاده می‌کنند. سنجاب‌ها معمولاً در طول زمستان چندین بار از خواب بیدار می‌شوند تا از ذخایر غذایی که در پاییز جمع‌آوری کرده‌اند، استفاده کنند.
6. برخی خزندگان و دیگر پستانداران
در برخی گونه‌های راسوها مانند "گورکن ها"، این حیوانات وارد یک وضعیت کم‌فعالیت مشابه خواب زمستانی می‌شوند. اگرچه این وضعیت به اندازه خواب زمستانی خرس‌ها عمیق نیست، اما به‌طور قابل توجهی فعالیت‌های آنها کاهش می‌یابد. این حیوانات در شرایط سرد بیشتر به حرکت نمی‌روند و در مکان‌های پناهگاهی باقی می‌مانند.
7. وزغ‌ها و قورباغه‌ها
وزغ‌ها و قورباغه‌ها نیز در طی زمستان به خواب زمستانی می‌روند. این گونه‌ها که در فصل سرد به خواب می‌روند، قادرند فعالیت‌های خود را به حداقل برسانند و در عمق خاک یا زیر سنگ‌ها پناه بگیرند. برخی از گونه‌ها، مانند قورباغه‌های آمریکای شمالی، قادرند که به صورت طبیعی در دمای پایین زندگی کنند و حتی در برخی مواقع، ممکن است بخش‌هایی از بدن آنها منجمد شوند، اما همچنان زنده بمانند.
8. پنگوئن‌ها؟
پنگوئن‌ها به خواب زمستانی نمی‌روند، اما در فصل سرد به یک حالت مشابه به خواب زمستانی وارد می‌شوند. در این دوران، پنگوئن‌ها به شدت کاهش فعالیت داشته و بیشتر وقت خود را صرف گرم نگه‌داشتن بدنشان می‌کنند. آنها در این دوران به‌طور منظم در کنار یکدیگر جمع می‌شوند تا از سرمای زیاد در آنتارکتیکای سرد جلوگیری کنند.
9. سوسک‌ها و حشرات دیگر
برخی از حشرات نیز در شرایط سرد به خواب زمستانی می‌روند. این حشرات، مانند سوسک‌ها، به خواب زمستانی عمیق نمی‌روند، بلکه به حالت "توقف متابولیک" می‌رسند که در آن تمام فعالیت‌های زیستی آنها به شدت کاهش می‌یابد. این وضعیت به آنها این امکان را می‌دهد که از منابع غذایی کمیاب در طول زمستان زنده بمانند.
10. پرندگان مهاجر
اگرچه پرندگان مهاجر به خواب زمستانی نمی‌روند، اما در بسیاری از گونه‌ها، مهاجرت به مناطق گرم‌تر می‌تواند معادل خواب زمستانی در نظر گرفته شود. این پرندگان برای زنده ماندن در فصل سرد از زیستگاه‌های سرد خود مهاجرت کرده و به مناطقی با دمای معتدل‌تر می‌روند.
جمع‌بندی
حیواناتی که به خواب زمستانی می‌روند، در بیشتر مواقع برای زنده ماندن در شرایط سخت سرمای زمستان، از ذخایر چربی خود استفاده می‌کنند و فعالیت‌های متابولیک خود را به حداقل می‌رسانند. این پدیده به ویژه در حیواناتی مانند خرس‌ها، خفاش‌ها، مارها، سنجاب‌ها و برخی از حشرات مشاهده می‌شود. این رفتار به آنها کمک می‌کند که از سرمای شدید، کمبود غذا و شرایط سخت زمستانی جان سالم به در ببرند.