کتاب بهرام

شعر “موش و گربه” اثر عبید زاکانی، یکی از نمونه‌های برجستهٔ ادبیات فارسی است که با زبانی طنزآمیز و داستانی جذاب، به بررسی روابط انسانی و رفتارهای اجتماعی می‌پردازد. این شعر به روایت داستانی میان موش و گربه می‌پردازد که نه تنها جنبه‌های سرگرم‌کننده دارد، بلکه در عین حال حاوی پیام‌های اخلاقی و اجتماعی عمیقی است.

زاکانی با استفاده از نمادها و شخصیت‌های حیوانی، به نقد رفتارهای انسانی و ناپایداری‌های زندگی می‌پردازد و به خوانندگان یادآوری می‌کند که در دنیای پیچیدهٔ روابط انسانی، فریب و مکر ممکن است به عواقب ناگواری منجر شود. این شعر با طرح داستانی جذاب و استفاده از زبانی شیرین و دلنشین، نه تنها مخاطب را سرگرم می‌کند، بلکه به او درس‌هایی از زندگی و هوشیاری در مواجهه با چالش‌ها را نیز می‌آموزد.

موش و گربه

مقدمه:

اگر داری تو عقل و دانش و هوش
بیا بشنو حدیث گربه و موش
بخوانم از برایت داستانی
که در معنای آن حیران بمانی

شروع:

ای خردمند عاقل و دانا
قصهٔ موش و گربه برخوانا
قصهٔ موش و گربهٔ منظوم
گوش کن همچو در غلتانا

از قضای فلک یکی گربه
بود چون اژدها به کرمانا

✔
شکمش طبل و سینه‌اش چو سپر
شیر دم و پلنگ چنگانا

از غریوش به وقت غریدن
شیر درنده شد هراسانا
سر هر سفره چون نهادی پای
شیر از وی شدی گریزانا

✔

روزی اندر شرابخانه شدی
از برای شکار موشانا
در پس خم نموده بود کمین
همچو دزدی که در بیابانا

ناگهان موشکی ز دیواری
جست بر خم می‌خروشانا

✔
سر به خم برنهاد و می نوشید
مست شد همچو شیر غرانا

گفت کو گربه تا سرش بکنم
پوستش پر کنم ز کاهانا
گربه در پیش من چو سگ باشد
که شود روبرو به میدانا

✔

گربه این را شنید و دم نزدی
چنگ و دندان زدی به سوهانا

ناگهان جست و موش را بگرفت
چون پلنگی شکار کوهانا

موش گفتا که من غلام توام
عفو کن بر من این گناهانا

✔

مست بودم اگر گهی خوردم
گه فراوان خورند مستانا

گربه گفتا: دروغ کمتر گوی
نخورم من فریب و مکرانا

می‌شنیدم هر آنچه می‌گفتی
آروادی قحبهٔ مسلمانا

✔

گربه آن موش را بکشت و بخورد
سوی مسجد شدی خرامانا

دست و رو را بشست و مسح کشید
ورد می‌خواند همچو ملانا

بار الها، که توبه کردم من
ندرم موش را به دندانا

✔

بهر این خون ناحق ای خلاق
من تصدق دهم دو من نانا

آنقدر لابه کرد و زاری کردی
تا به حدی که گشت گریانا

موشکی بود در پس منبر
زود برد این خبر به موشانا

✔

مژدگانی که گربه تائب شد
زاهد و عابد و مسلمانا

بود در مسجد آن ستوده خصال
در نماز و نیاز و افغانا

این خبر چون رسید بر موشان
همه گشتند شاد و خندانا

✔

هفت موش گزیده برجستند
هر یکی کدخدا و دهقانا

برگرفتند بهر گربه ز مهر
هر یکی تحفه‌های الوانا

آن یکی شیشهٔ شراب به کف
وان دگر بره‌های بریانا

✔

آن یکی طشتکی پر از کشمش
وان دگر یک طبق ز خرمانا

آن یکی ظرفی از پنیر به دست
وان دگر ماست با کره نانا

آن یکی خوانچه پلو بر سر
افشره آب لیمو عمانا

✔

نزد گربه شدند آن موشان
با سلام و درود و احسانا

عرض کردند با هزار ادب
کای فدای رهت همه جانا

لایق خدمت تو پیشکشی
کرده‌ایم ما قبول فرمانا

✔

گربه چون موشکان بدید، بخواند
رزقکم فی السماء حقانا

من گرسنه بسی به‌سر بردم
رزقم امروز شد فراوانا

روزه بودم به روزهای دگر
از برای رضای رحمانا

✔

هر که کار خدا کند به یقین
روزی‌اش می‌شود فراوانا

بعد از آن گفت: پیش فرمایید
قدمی چند ای رفیقانا

موشکان جمله پیش می‌رفتند
تنشان همچو بید لرزانا

✔

ناگهان گربه جست بر موشان
چون مبارز به روز میدانا

پنج موش گزیده را بگرفت
هر یکی کدخدا و ایلخانا

دو بدین چنگ و دو بدان چنگال
یک به دندان چو شیر غرانا

✔

آن دو موش دگر که جان بردند
زود بردند خبر به موشانا

که چه بنشسته‌اید ای موشان
خاکتان بر سر ای جوانانا

پنج موش رئیس را بدرید
گربه با چنگ‌ها و دندانا

✔

موشکان را از این مصیبت و غم
شد لباس همه سیاهانا

خاک بر سر کنان همی‌گفتند
ای دریغا، رئیس موشانا

بعد از آن متفق شدند که ما
می‌رویم پای تخت سلطانا

✔

تا به شه عرض حال خویش کنیم
از ستم‌های خیل گربانا

شاه موشان نشسته بود به تخت
دید از دور خیل موشانا

همه یکباره کردنش تعظیم
کای تو شاهنشهی به دورانا

✔

گربه کرده است ظلم بر ماها
ای شهنشه، اولم به قربانا

سالی یک‌دانه می‌گرفت از ما
حال حرصش شده فراوانا

این زمان پنج‌پنج می‌گیرد
چون شده تائب و مسلمانا

✔

درد دل چون به شاه خود گفتند
شاه فرمود: که‌ای عزیزانا

من تلافی به گربه خواهم کرد
که شود داستان به دورانا

بعد یک هفته لشگری آراست
سیصد و سی هزار موشانا

✔

همه با نیزه‌ها و تیر و کمان
همه با سیف‌های برانا

فوج‌های پیاده از یک سو
تیغ‌ها در میانه جولانا

چونکه جمع‌آوری لشگر شد
از خراسان و رشت و گیلانا

✔

یکه موشی وزیر لشگر بود
هوشمند و دلیر و فطانا

گفت باید یکی ز ما برود
نزد گربه به شهر کرمانا

یا بیا پای تخت در خدمت
یا که آماده باش جنگانا

✔

موشکی بود ایلچی ز قدیم
شد روانه به شهر کرمانا

نرم نرمک به گربه حالی کرد
که منم ایلچی ز شاهانا

خبر آورده‌ام برای شما
عزم جنگ کرده شاه موشانا

✔

یا برو پای تخت در خدمت
یا که آماده باش جنگانا

گربه گفتا که شاه گُه خورده
من نیایم برون ز کرمانا

لیکن اندر خفا تدارک کرد
لشگری معظمی ز گربانا

✔

گربه‌های براق شیر شکار
از صفاهان و یزد و کرمانا

لشگر گربه چون مهیا شد
داد فرمان به سوی میدانا

لشگر موش‌ها ز راه کویر
لشگر گربه از کهستانا

✔

در بیابان فارس هر دو سپاه
رزم دادند چون دلیرانا

جنگ مغلوبه شد در آن وادی
هر طرف رستمانه جنگانا

آنقدر موش و گربه کشته شدند
که نیاید حساب آسانا

✔

حملهٔ سخت کرد گربه چو شیر
بعد از آن زد به قلب موشانا

موشکی اسب گربه را پی کرد
گربه شد سرنگون ز زینانا

الله الله فتاد در موشان
که بگیرید پهلوانانا

✔

موشکان طبل شادیانه زدند
بهر فتح و ظفر فراوانا

شاه موشان بشد به فیل سوار
لشگر از پیش و پس خروشانا

گربه را هر دو دست بسته به هم
با کلاف و طناب و ریسمانا

✔

شاه گفتا: بدار آویزند
این سگ روسیاه نادانا

گربه چون دید شاه موشان را
غیرتش شد چو دیگ جوشانا

همچو شیری نشست بر زانو
کند آن ریسمان به دندانا

✔

موشکان را گرفت و زد به زمین
که شدندی به خاک یکسانا

لشگر از یک طرف فراری شد
شاه از یک جهت گریزانا

از میان رفت فیل و فیل‌سوار
مخزن و تاج و تخت و ایوانا

✔

هست این قصهٔ عجیب و غریب
یادگار عبید زاکانا

جان من پند گیر از این قصه
که شوی در زمانه شادانا

غرض از موش و گربه برخواندن
مدعا فهم کن پسر جانا

عبید زاکانی