کتاب بهرام

شطرنج در سده‌های چهارم یا ششم میلادی از شمال‌غربی هند آغاز شد، زمانی که امپراتوری گوپتا بر این سرزمین حکم‌فرما بود. در آن دوره، شاهان هند بر این باور بودند که یادگیری استراتژی‌های جنگ به پرورش ویژگی‌های دلاوری، تصمیم‌گیری، صبر و شجاعت کمک می‌کند. بر اساس داستان مشهور، شطرنج توسط یک قدّیس هندی به نام "سیسا" اختراع شد.

شاه هند، "بالهات"، که از قمار و بازی‌های شانسی ناراضی بود، از سیسا خواست تا بازی‌ای طراحی کند که بر اساس استراتژی و تفکر باشد، نه شانس. به دنبال این درخواست، سیسا بازی‌ای به نام چاتورانگا را ارائه کرد که روی صفحه‌ای ۸×۸ با ۶۴ خانه، دو ارتش ۳۲ نفره با رنگ‌های مختلف را شامل می‌شد و هدف آن نابودی شاه حریف بود.

واژهٔ «چاتورانگا» از زبان سانسکریت آمده و به‌معنی «چهار عضو» است که به چهار بخش نظامی ارتش هند، شامل ارابه‌ها، فیل‌ها، سواره‌نظام و پیاده‌نظام اشاره دارد. در بازی چاتورانگا، پیروزی بازیکنان به سرنوشت یکی از مهره‌ها، یعنی شاه، بستگی داشت. صفحهٔ این بازی ممکن است تا ۱۰۰ خانه یا حتی بیشتر داشته باشد.

شطرنج چگونه وارد ایران شد؟

در تاریخ اردشیر بابکان، بنیان‌گذار امپراتوری ساسانیان، آمده است که چاتورانگا یکی از دستاوردهای فرهنگی او بوده است.

در حدود سال ۶۰۰ میلادی، سه متن به زبان پارسی میانه (پهلوی) نوشته شد که در آن‌ها ادعا شده است که بازی «چَترَنگ» توسط هند به دربار ایران معرفی شده و اصیلان ایرانی باید این بازی را می‌آموختند. برخی زبان‌شناسان نشان داده‌اند که واژهٔ «چترنگ» در زبان پارسی میانه از واژهٔ «چاتورانگا» در زبان سانسکریت نشأت گرفته است. هندیان سفیری را به نزد خسرو انوشیروان، یکی از امپراتورهای ساسانی که در سال‌های ۵۳۱ تا ۵۷۹ میلادی فرمانروایی می‌کرد، فرستادند. در آن زمان، ساسانیان بر ایران کنونی، عراق، افغانستان و آسیای مرکزی حکومت می‌کردند. سفیر هندی پیشکش‌هایی به همراه شطرنج به خسرو تقدیم کرد.

با ازدواج خسروپرویز و دختر امپراتور موریس (امپراتور بیزانس)، شطرنج به روم شرقی معرفی شد و به سرعت به یونان نیز راه یافت. در سال ۶۴۴، ارتش‌های اسلامی امپراتوری ساسانی را از بین بردند و ایران را تصرف کردند. در این دوره، واژهٔ «شطرنج» جایگزین واژهٔ «چترنگ» شد و از آن پس، شطرنج وارد فرهنگ اسلامی گردید.

رواج در اروپا:

شطرنج به اروپا توسط بازرگانان ایرانی معرفی شد. در حدود سال ۱۰۰۰ میلادی، این بازی به اروپا و روسیه رسید و به سرعت در ژاپن و چین نیز رواج پیدا کرد. در حدود سال ۱۲۰۰ میلادی، شطرنج به بخش جنوبی اروپا وارد شد و در اواخر قرن پانزدهم تغییرات قابل توجهی در آن به وجود آمد. مهره‌ای به نام «فِرز»، که در فارسی به معنی مشاور مرد شاه (وزیر) است، در اروپا به «ملکه» (Queen) تغییر نام داد. در آن زمان، وزیر ضعیف‌ترین مهره بود و فیل نیز یکی از مهره‌های ضعیف به شمار می‌رفت، که باعث می‌شد سرعت بازی بسیار کندتر از بازی امروز باشد. همچنین، قانونی که به سرباز اجازه می‌دهد در حرکت اول دو خانه به جلو برود، در اروپا ایجاد شد.

تاریخچه ی مختصر کتاب های شطرنج:

اولین کتاب شطرنج توسط فردی به نام «ویسِنت» نوشته شد و در سال ۱۴۹۵ در والنسیا منتشر گردید که تقریباً تمام جنبه‌های شطرنج مدرن را شامل می‌شد. متأسفانه، این کتاب اکنون از بین رفته است. قدیمی‌ترین کتابی که هنوز باقی‌مانده و به شطرنج مدرن، جریان بازی و قوانین حرکات مربوط می‌شود، «تکرار عشق و هنر بازی شطرنج» نام دارد که توسط لوئیس رامیرز د لوسنا نوشته و در سال ۱۶۴۶ یا ۱۴۹۷ در سالامانکا منتشر شده است. بعد از لوسنا، نویسندگانی مانند پدرو دامینو، جیووانی لئوناردو دی بونا، جولیو چزاره پلریو، جیاچینو گرکو و روی لوپس د سگورا به این موضوع پرداخته‌اند.

شطرنج در فرانسه:

در قرن هجدهم، فرانسه به قدرت برتر شطرنج جهان تبدیل شد و فرانسوآ-آندره دانیکان فیلیدور، بهترین بازیکن شطرنج آن زمان، از فرانسه بود. او که ابتدا هنرمند برجسته‌ای در موسیقی بود و آموزش کامل موسیقی را گذرانده بود، در هجده سالگی به شطرنج روی آورد. فیلیدور نوشته‌های مهمی درباره قدرت سرباز و ارزش مهره‌ها دارد. در آن زمان، قهوه‌خانه‌های پاریس و لندن محلی برای فعالیت بازیکنان شطرنج بودند. سلطه فرانسه بر شطرنج تا اواسط قرن نوزدهم ادامه داشت.

شطرنج در انگلستان، آلمان و مجارستان

در میانه قرن نوزدهم، لندن به مرکز قدرت شطرنج تبدیل شد. این بازی به تفریحی عمومی بدل گردید و باشگاه‌های شطرنج تأسیس شدند. کتاب‌های مقدماتی و مجلات شطرنج به انتشار رسیدند و بر محبوبیت بازی افزودند. کشورهای نظیر آلمان و مجارستان به شطرنج جذب شدند و باشگاه شطرنج لندن در سال ۱۸۰۷ تأسیس شد. مسابقات میان بازیکنان انگلیسی و فرانسوی و همچنین رقابت‌هایی میان شهرها برگزار شد، از جمله بازی باشگاه شطرنج لندن با باشگاه شطرنج ادینبرو.

شطرنج در شوروی و روسیه: 

شطرنج‌بازان اتحاد شوروی پس از جنگ جهانی دوم به قدرتی بی‌رقیب در دنیای شطرنج تبدیل شدند. تا سال ۱۹۷۲، تمام رقابت‌های قهرمانی جهان میان شطرنج‌بازان این کشور برگزار می‌شد. در این سال، بابی فیشر آمریکایی، که بسیاری او را بهترین شطرنج‌باز تاریخ می‌دانند، توانست عنوان قهرمانی را از آن شوروی بگیرد. با این حال، پس از فیشر، این عنوان دوباره به شوروی بازگشت و به ترتیب، آناتولی کارپف، گری کاسپارف و ولادیمیر کرامنیک موفق به کسب این عنوان شدند. این روند تا سال ۲۰۰۷ ادامه داشت، زمانی که ویسواناتان آناند از هند به مقام قهرمانی دست یافت و عنوان قهرمانی پس از سال‌ها در اختیار کشوری غیر از شوروی و روسیه قرار گرفت.