رشته‌کوه آلتایی؛ پیوندگاه چهار کشور و چهار فصل
رشته‌کوه آلتایی (Altai Mountains)، یکی از باشکوه‌ترین و کمتر شناخته‌شده‌ترین رشته‌کوه‌های آسیاست که در نقطه‌ی تلاقی چهار کشور روسیه، چین، مغولستان و قزاقستان گسترده شده است. نام «آلتایی» از واژه‌ی ترکی «آلتان» (Altan) گرفته شده و به‌معنای «طلایی» است؛ لقبی برازنده برای سرزمینی که کوه‌ها، دره‌ها، جنگل‌ها و دریاچه‌هایش در نور خورشید چون فلز گرانبهایی می‌درخشند.
موقعیت جغرافیایی و گستره
رشته‌کوه آلتایی در قلب آسیای مرکزی قرار دارد و همچون یک ستون طبیعی میان استپ‌های مغولستان، بیابان‌های چین و تایگای سیبری ایستاده است. این رشته‌کوه حدود ۲٬۰۰۰ کیلومتر طول دارد و از شمال‌غرب قزاقستان تا جنوب‌شرق مغولستان امتداد یافته است.
در دل این کوهستان مرزهای طبیعی چند کشور در هم تنیده‌اند و به همین دلیل، آلتایی را گاه «سقف آسیای مرکزی» می‌نامند.
بلندترین قله‌ها
بلندترین نقطهٔ رشته‌کوه آلتایی، قلهٔ بلوخا (Mount Belukha) در جنوب سیبری است که ۴٬۵۰۶ متر ارتفاع دارد و در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. این قله میان یخچال‌های طبیعی عظیم و دریاچه‌های فیروزه‌ای رنگ قرار گرفته و در آیین‌های مردم بومی منطقه، مکانی مقدس شمرده می‌شود.
دیگر قله‌های مهم این رشته‌کوه عبارت‌اند از:
Mount Suyok در مرز مغولستان
Tavan Bogd (پنج قدیس) در غرب مغولستان، با ارتفاع بیش از ۴٬۳۰۰ متر
Chuya Ridge و Katun Range در روسیه
طبیعت و اقلیم
آلتایی یکی از متنوع‌ترین زیست‌بوم‌های زمین را در خود دارد. در دامنه‌های پایین‌تر، استپ‌های خشک و مراتع گسترده دیده می‌شود، در ارتفاعات میانی جنگل‌های کاج و صنوبر، و در قله‌ها، یخچال‌های طبیعی و برف‌های دائمی.
اقلیم منطقه از شمال تا جنوب تغییر می‌کند: شمال سرد و مرطوب، جنوب خشک و بیابانی. دمای زمستان گاه به منفی ۴۰ درجه می‌رسد، اما تابستان‌ها کوتاه و معتدل‌اند.
از دیدگاه زیست‌محیطی، رشته‌کوه آلتایی یکی از معدود مناطق آسیاست که هنوز زیستگاه‌هایی نسبتاً بکر دارد؛ مأمن حیواناتی مانند:
پلنگ برفی
ببر سیبری
خرس قهوه‌ای
مرغ شاهین و عقاب طلایی
یوز آسیایی و بز کوهی
زمین‌شناسی و پیدایش
کوه‌های آلتایی بخشی از کمربند کوه‌زایی «آلپ-هیمالیا» هستند که در نتیجه‌ی برخورد صفحهٔ هند با صفحهٔ اوراسیا شکل گرفتند.
قدمت بخش‌هایی از این رشته‌کوه به بیش از ۵۰۰ میلیون سال می‌رسد. در برخی نواحی، لایه‌هایی از سنگ‌های آتشفشانی و رسوبی دوران پالئوزوئیک دیده می‌شود.
در ارتفاعات شمالی، یخچال‌های طبیعی هنوز فعال‌اند و سرچشمه‌ی رودخانه‌های مهمی مانند آیرتیش (Irtysh)، اوب (Ob) و ینیسئی (Yenisei) را تشکیل می‌دهند؛ رودهایی که حیات دشت‌های سیبری به آن‌ها وابسته است.
میراث انسانی و فرهنگی
آلتایی نه‌فقط از نظر طبیعی، بلکه از نظر تاریخی نیز گنجینه‌ای بی‌نظیر است. این کوهستان از هزاران سال پیش محل سکونت اقوام کوچ‌نشین آسیای مرکزی بوده است؛ مردمانی از تبار ترک، مغول، سکاها و بعدها قزاق‌ها و آلتایی‌ها.
در دشت‌های پیرامون آلتایی، سنگ‌نگاره‌ها (پتروگلیف‌ها) و تپه‌های تدفینی (کورگان‌ها) متعلق به عصر برنز و آهن یافت شده که از نخستین آثار هنری و مذهبی نوع بشر در آسیای شمالی محسوب می‌شوند.
مردمان آلتایی تا امروز آیین‌های کهنی چون شمن‌باوری (Shamanism) را حفظ کرده‌اند. در باور آنان، کوه بلوخا محل سکونت ارواح نیاکان و دروازه‌ای میان زمین و آسمان است.
آلتایی در ادبیات و اسطوره
در افسانه‌های ترک و مغول، آلتایی سرزمینی است که از آن قوم‌های بزرگ زاده شدند. روایت‌ها می‌گویند قهرمانان نخستین ترک‌ها از دل کوه‌های آلتایی بیرون آمدند و تمدنشان از اینجا آغاز شد. به همین دلیل در زبان‌های ترکی، «آلتای» نماد نیرومندی، شکوه و ریشه‌ی آسمانی است.
در شعرها و ترانه‌های محلی مغولستان نیز کوه‌های آلتایی همواره با واژه‌هایی چون «خانهٔ ارواح» و «نگهبان زمین» ستوده می‌شوند.
وضعیت امروزی
بخش‌هایی از رشته‌کوه آلتایی امروزه در محدوده‌ی پارک‌های ملی و ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره قرار دارند؛ مانند پارک ملی Katunsky و منطقهٔ حفاظت‌شدهٔ Belukha که در فهرست میراث طبیعی یونسکو به ثبت رسیده‌اند.
با وجود این، فعالیت‌های معدنی، بهره‌برداری از جنگل‌ها و تغییرات اقلیمی تهدیدی جدی برای این اکوسیستم محسوب می‌شود. برخی از یخچال‌های آن در دهه‌های اخیر تا ۳۰ درصد کاهش حجم یافته‌اند.
در عین حال، آلتایی یکی از مقاصد رو به رشد گردشگری طبیعت و ماجراجویی است. کوهنوردان، دوچرخه‌سواران و طبیعت‌گردان از سراسر جهان برای دیدن چشم‌اندازهای افسانه‌ای، دریاچه‌های بلورین و سکوت بی‌کران کوه‌ها به این منطقه سفر می‌کنند.
دریاچه‌ها و چشم‌اندازهای مشهور
در دل رشته‌کوه آلتایی، دریاچه‌هایی وجود دارند که زیبایی‌شان زبان‌زد است:
دریاچهٔ تله‌تسکویه (Teletskoye Lake) در روسیه، معروف به «خواهر بایکال»، با آب‌های زلال و عمیق.
دریاچهٔ خُوُسگُل (Khuvsgul Lake) در مغولستان، از بزرگ‌ترین دریاچه‌های آب شیرین آسیا.
دریاچهٔ آیرتیش در قزاقستان که سرچشمهٔ رودخانه‌ای با همین نام است.
سخن پایانی
رشته‌کوه آلتایی جایی است که استپ، بیابان، جنگل و یخچال در یک نقطه به هم می‌رسند. کوهی که مرز جغرافیایی میان شرق و شمال آسیاست، اما از دیدگاه معنوی، نماد پیوند انسان با طبیعت و آسمان.
در هر طلوع آفتاب، قله‌های بلوخا و تاوان بوگد در نور طلایی غرق می‌شوند — گویی «کوه‌های طلایی آلتایی» هنوز هم سزاوار نام خود هستند.
مطالب مرتبط: