کتاب بهرام

پولک‌داران (Squamata) بزرگترین و متنوع‌ترین راسته در میان خزندگان هستند که شامل مارمولک‌ها، مارها و کرم‌سوسمارها (آمفیسبائن‌ها) می‌شود. این گروه با بیش از ۱۱,۰۰۰ گونه شناخته‌شده، حدود ۹۵ درصد از گونه‌های خزندگان را تشکیل می‌دهد. نام "Squamata" از واژه لاتین به معنای "پولک‌دار" گرفته شده است، زیرا پوست این جانوران از پولک‌های همپوشانی‌شده پوشیده شده که به آنها کمک می‌کند در محیط‌های خشک زنده بمانند.

ویژگی‌های کلی پولک‌داران

۱. پوست و پولک‌ها:

• پوست پولک‌داران از لایه‌های کراتینی ساخته شده که به طور دوره‌ای طی فرآیندی به نام پوست‌اندازی (Ecdysis) ریخته و جایگزین می‌شود.

• پولک‌ها در گونه‌های مختلف اشکال متفاوتی دارند؛ برای مثال، پولک‌های مارها صاف و براق است، در حالی که پولک‌های برخی مارمولک‌ها زبر یا خاردار است.

۲. جمجمه متحرک:

• جمجمه پولک‌داران دارای مفاصل انعطاف‌پذیر است که به آنها اجازه می‌دهد دهان خود را بسیار باز کنند. این ویژگی به مارها کمک می‌کند طعمه‌های بزرگتر از سر خود را ببلعند.

۳. زبان چنگالی:

• بسیاری از پولک‌داران (به ویژه مارها و برخی مارمولک‌ها) دارای زبانی دو شاخه هستند که برای تشخیص بوها و ذرات شیمیایی در هوا استفاده می‌شود.

۴. اندام‌های حرکتی:

• مارها پا ندارند و با خزیدن حرکت می‌کنند، در حالی که مارمولک‌ها معمولاً چهار پا دارند. با این حال، برخی مارمولک‌ها (مانند مارمولک‌های بدون پا) نیز به شکل مارها تکامل یافته‌اند.

زیرراسته‌های اصلی پولک‌داران

پولک‌داران به سه زیرراسته اصلی تقسیم می‌شوند:

۱. مارمولک‌سانان (Lacertilia یا Sauria): شامل مارمولک‌های معمولی مانند آفتاب‌پرست، گکو، ایگوانا و بزمجه است.

• بیش از ۶,۰۰۰ گونه دارند و در زیستگاه‌های متنوعی از بیابان‌ها تا جنگل‌های استوایی زندگی می‌کنند.

• برخی توانایی تغییر رنگ (آفتاب‌پرست) یا چسبیدن به سطوح (گکو) دارند.

۲. مارسانان (Serpentes):

• شامل تمام گونه‌های مار است.

• مارها پا ندارند و بدن آنها برای حرکت موجی شکل تکامل یافته است.

• برخی از آنها سمی (مانند کبرا و افعی) و برخی غیرسمی (مانند پایتون و بوآ) هستند.

۳. کرم‌سوسمارها (Amphisbaenia):

• جانورانی کرم‌مانند با پولک‌های حلقوی که بیشتر وقت خود را در زیر خاک سپری می‌کنند.

• این گروه کمتر شناخته شده‌اند و اغلب در آمریکای جنوبی و آفریقا یافت می‌شوند.

رفتار و زیست‌شناسی

• تغذیه:

  • پولک‌داران اغلب گوشت‌خوار هستند و از حشرات، جوندگان، پرندگان یا سایر خزندگان تغذیه می‌کنند.

  • مارهای بزرگ مانند پایتون‌ها می‌توانند طعمه‌هایی به اندازه گوزن را ببلعند.

• تولیدمثل:

  • بیشتر پولک‌داران تخم‌گذار هستند، اما برخی گونه‌ها (مانند افعی‌های زنده‌زا) فرزندان خود را به صورت زنده به دنیا می‌آورند.

  • برخی مارمولک‌ها (مانند بزمجه کومودو) توانایی تک‌زیستی (Parthenogenesis) دارند و بدون نیاز به جفت نر تولیدمثل می‌کنند.

• دفاع و سازگاری:

  • مارمولک‌ها ممکن است دم خود را بیندازند (Autotomy) تا از شکارچیان فرار کنند.

  • مارها از زهر یا فشار دادن طعمه برای دفاع یا شکار استفاده می‌کنند.

نقش اکولوژیک پولک‌داران

۱. کنترل جمعیت حشرات و جوندگان:

• بسیاری از مارمولک‌ها و مارها با شکار حشرات، عنکبوت‌ها و جوندگان کوچک، به تعادل اکوسیستم کمک می‌کنند.

۲. شبکه غذایی:

• پولک‌داران هم شکارچی و هم طعمه هستند. آنها توسط پرندگان، پستانداران و سایر خزندگان شکار می‌شوند.

۳. گرده‌افشانی و بذرپراکندگی:

• برخی مارمولک‌ها (مانند گکوهای جزایر اقیانوسیه) در گرده‌افشانی گل‌ها و پراکندگی بذرها نقش دارند.

تهدیدات و حفاظت

• تخریب زیستگاه: تبدیل جنگل‌ها به زمین‌های کشاورزی و شهری، جمعیت بسیاری از پولک‌داران را تهدید می‌کند.

• تجارت غیرقانونی: برخی گونه‌ها (مانند آفتاب‌پرست‌ها و مارهای زینتی) برای فروش به عنوان حیوان خانگی به طور غیرقانونی صید می‌شوند.

• تغییرات آب‌وهوایی: گرمایش جهانی بر الگوهای تولیدمثل و پراکندگی این جانوران تأثیر می‌گذارد.

برخی گونه‌ها مانند اژدهای کومودو (بزرگترین مارمولک جهان) در فهرست گونه‌های در معرض خطر انقراض قرار دارند و نیازمند برنامه‌های حفاظتی ویژه هستند.

نتیجه‌گیری

پولک‌داران (Squamata) با تنوع بی‌نظیر و سازگاری‌های خارق‌العاده، یکی از موفق‌ترین گروه‌های خزندگان در تاریخ تکامل زمین هستند. آنها نه تنها نقش کلیدی در اکوسیستم‌ها ایفا می‌کنند، بلکه به عنوان الهام‌بخش مطالعات علمی در زمینه‌هایی مانند پزشکی (تولید پادزهر از سم مارها) و رباتیک (الهام از حرکت مارها) نیز اهمیت دارند. حفظ این موجودات برای تضمین سلامت محیط زیست و تنوع زیستی ضروری است.