جلایریان (۷۳۶ تا ۸۳۴ هجری قمری / ۱۳۳۶ تا ۱۴۳۲ میلادی) یکی از سلسله‌های محلی ایرانی بودند که پس از سقوط ایلخانیان در مناطق عراق و غرب ایران حکومت کردند. این سلسله توسط شیخ حسن جلایر، یکی از امیران ایلخانی، بنیان نهاده شد و به عنوان یکی از حکومت‌های محلی در دوره انتقالی پس از ایلخانیان شناخته می‌شود. جلایریان نقش مهمی در حفظ نظم و امنیت در منطقه عراق و غرب ایران ایفا کردند.
خاستگاه و بنیان‌گذاری جلایریان
شیخ حسن جلایر، بنیان‌گذار سلسله جلایریان، از امیران ایلخانی بود که در دوره افول این سلسله به قدرت رسید. او در سال ۷۳۶ هجری قمری با استفاده از هرج و مرج ناشی از سقوط ایلخانیان، کنترل مناطق عراق و غرب ایران را به دست گرفت و حکومت جلایریان را تأسیس کرد. شیخ حسن جلایر به عنوان یکی از قدرتمندترین امیران منطقه، تلاش کرد تا نظم و امنیت را در منطقه برقرار کند.
گسترش قلمرو جلایریان
در اوج قدرت خود، قلمرو جلایریان شامل عراق، بخش‌هایی از غرب ایران و مناطق مرکزی ایران بود. پایتخت جلایریان شهر بغداد بود که به عنوان مرکز سیاسی و اداری این سلسله عمل می‌کرد. جلایریان به تدریج کنترل خود را بر مناطق وسیعی از غرب ایران و عراق گسترش دادند و با حکومت‌های محلی مانند چوپانیان و آل مظفر درگیر شدند.
ساختار سیاسی و اداری
جلایریان دارای ساختار سیاسی متمرکز و پیشرفته‌ای بودند که بر پایه نظامی‌گری و حمایت مردمی استوار بود. شیخ حسن جلایر و جانشینانش به عنوان حاکمان مستقل حکومت می‌کردند و تلاش کردند تا استقلال خود را از دیگر حکومت‌های محلی حفظ کنند. جلایریان از سیستم اداری و مالیاتی پیشرفته‌ای برای مدیریت قلمرو خود استفاده می‌کردند و به حفظ نظم و امنیت در منطقه توجه ویژه‌ای داشتند.
فرهنگ و مذهب
جلایریان به ترویج فرهنگ و زبان فارسی توجه ویژه‌ای داشتند و نقش مهمی در احیای هویت ایرانی در دوره انتقالی پس از ایلخانیان ایفا کردند. آن‌ها از شعرا، دانشمندان و هنرمندان حمایت می‌کردند و به توسعه علوم و ادبیات فارسی کمک کردند. مذهب جلایریان اسلام سنی بود و آن‌ها به عنوان حاکمان مستقل، از مذهب رسمی خلافت عباسی پیروی می‌کردند. با این حال، جلایریان به دیگر مذاهب و اقلیت‌های دینی نیز احترام می‌گذاشتند.
هنر و معماری
هنر و معماری جلایریان تحت تأثیر سبک‌های ایرانی و اسلامی قرار داشت. آن‌ها به ساخت مساجد، مدارس، کتابخانه‌ها و دیگر بناهای عمومی توجه می‌کردند و از عناصر معماری ایرانی در ساخت‌وسازها استفاده می‌کردند. شهر بغداد به عنوان مرکز فرهنگی جلایریان، دارای بناهای مهمی بود که نشان‌دهنده شکوه و عظمت این دوره است. مساجد و مدارس جلایری از جمله آثار مهم این دوره هستند.
نظامی‌گری و ارتش
ارتش جلایریان یکی از نیروهای نظامی مهم در غرب ایران و عراق بود. شیخ حسن جلایر و جانشینانش از سربازان محلی و نیروهای تحت فرمان خود برای حفظ امنیت و دفاع از قلمرو استفاده می‌کردند. جلایریان همچنین در جنگ‌های متعددی با چوپانیان و آل مظفر درگیر بودند و توانستند امنیت نسبی را در منطقه برقرار کنند.
روابط با دیگر حکومت‌ها
جلایریان به عنوان حکومتی مستقل، روابط پیچیده‌ای با دیگر حکومت‌های محلی مانند چوپانیان و آل مظفر داشتند. آن‌ها از یک سو به دنبال استقلال از دیگر حکومت‌ها بودند و از سوی دیگر با رقبای محلی درگیر بودند. این رابطه گاهی با تنش‌هایی همراه بود، اما در نهایت جلایریان توانستند موقعیت خود را به عنوان حاکمان مستقل غرب ایران و عراق حفظ کنند.
افول و سقوط جلایریان
سلسله جلایریان به تدریج در طول قرن نهم هجری قمری رو به افول گذاشت. اختلافات داخلی، شورش‌های محلی و فشارهای خارجی باعث تضعیف قدرت جلایریان شد. در نهایت، در سال ۸۳۴ هجری قمری، تیموریان، آخرین امیر جلایری، سلطان احمد جلایر، را شکست دادند و سلسله جلایریان به پایان رسید.
میراث جلایریان
جلایریان به عنوان یکی از حکومت‌های محلی در دوره انتقالی پس از ایلخانیان، میراث فرهنگی و تاریخی مهمی از خود به جای گذاشتند. آن‌ها نقش مهمی در حفظ نظم و امنیت در منطقه عراق و غرب ایران ایفا کردند و پایه‌های فرهنگی و اداری برای دوره‌های بعدی ایران ایجاد کردند. جلایریان همچنین به عنوان حامیان علوم و ادبیات فارسی، نقش مهمی در توسعه فرهنگ ایرانی-اسلامی داشتند.
جلایریان به عنوان یکی از حکومت‌های محلی در دوره انتقالی پس از ایلخانیان، نقش مهمی در شکل‌گیری تاریخ ایران ایفا کردند و میراث آن‌ها تا به امروز مورد توجه پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ ایران قرار دارد.