دگماتیسم (Dogmatism) به معنای پذیرفتن و پیروی از عقاید و باورهای غیرقابل تغییر و ثابت است که بدون هیچ‌گونه شک و پرسشی پذیرفته می‌شوند. این واژه معمولاً به معنی تحجر فکری و مقاومت در برابر تغییر و نقد است. دگماتیسم نه تنها در زمینه‌های دینی بلکه در زمینه‌های سیاسی، فلسفی، اجتماعی و علمی نیز مشاهده می‌شود.
1. مفهوم دگماتیسم
دگماتیسم از ریشه لاتین "dogma" به معنای "آموزه" یا "اعتقاد" گرفته شده است. در این مفهوم، دگماتیسم به فرد یا گروهی اطلاق می‌شود که به عقاید خود به‌طور مطلق و غیرقابل تغییر پایبند است و هیچ‌گونه شک و پرسشی در مورد آن عقاید نمی‌پذیرد. این نوع تفکر معمولاً از تمایل به داشتن یک باور ثابت، بدون نقد یا پذیرش گمانه‌های مختلف، نشأت می‌گیرد.
2. ویژگی‌های دگماتیسم
دگماتیسم ویژگی‌های خاصی دارد که می‌تواند در انواع مختلف جامعه، فرهنگ یا عقیده مشاهده شود. برخی از ویژگی‌های اصلی آن عبارتند از:
الف) عدم پذیرش نقد و تغییر
دگماتیسم به طور اصولی با نقد و بازنگری مخالفت دارد. افرادی که دگماتیسم را در پیش می‌گیرند، اغلب تمایلی به تغییر باورهای خود ندارند و از هرگونه پرسش یا شک در مورد آنها اجتناب می‌کنند.
ب) اعتقاد به مطلق‌گرایی
دگماتیسم معمولاً به نوعی باور مطلق‌گرا تبدیل می‌شود که در آن حقیقت به صورت یکپارچه و غیرقابل تغییر دیده می‌شود. فرد یا گروه دگماتیست عقیده دارد که باورهای آنها تنها حقیقت واقعی است و همه چیز باید بر اساس این عقاید شکل گیرد.
ج) تقلید از منابع معتبر
افراد دگماتیست اغلب به منابع معتبر (مذهبی، سیاسی، علمی و غیره) بدون توجه به مستندات و دلایل علمی یا منطقی، تقلید می‌کنند. آنها ممکن است به آموزه‌های خاصی وابسته شوند که به نظرشان از جانب مقامات یا منابع معتبر صادر شده‌اند.
د) تضاد با تفکر انتقادی
دگماتیسم معمولاً مانعی برای تفکر انتقادی است. زیرا افراد دگماتیست تمایل دارند تنها دیدگاه‌های خاص خود را بپذیرند و هر گونه نقد یا دیدگاه متفاوت را رد کنند. این امر می‌تواند منجر به محدودیت در رشد فکری و اجتماعی شود.
هـ) ترس از شک و تردید
دگماتیسم می‌تواند به نوعی ترس از شک و تردید تبدیل شود. افراد دگماتیست ممکن است به‌طور ناخودآگاه از مواجهه با ایده‌ها و باورهای جدید یا متفاوت بترسند، زیرا این می‌تواند به تهدیدی برای باورهای ثابت‌شده و غیرقابل تغییر آنها تبدیل شود.
3. انواع دگماتیسم
دگماتیسم می‌تواند در زمینه‌های مختلف زندگی انسان ظاهر شود. برخی از مهم‌ترین انواع دگماتیسم عبارتند از:
الف) دگماتیسم دینی
دگماتیسم دینی زمانی اتفاق می‌افتد که فرد یا گروهی به شدت به آموزه‌های دینی خود پایبند می‌مانند و هیچ گونه تردید یا اصلاحی در مورد آن آموزه‌ها قبول نمی‌کنند. در این نوع دگماتیسم، هر گونه نقد یا تفسیر متفاوت از آموزه‌های دینی، گناه یا اشتباه تلقی می‌شود. این نوع دگماتیسم می‌تواند به تفرقه‌ها و برخوردهای خشونت‌آمیز میان مذاهب و فرقه‌ها منجر شود.
ب) دگماتیسم سیاسی
در دگماتیسم سیاسی، فرد یا گروه به شدت به یک ایدئولوژی یا نظام سیاسی خاص اعتقاد دارند و هیچ‌گونه شک و تردیدی در مورد آن نمی‌پذیرند. این نوع دگماتیسم می‌تواند به خودکامگی، دیکتاتوری و محدودیت‌های شدید آزادی‌های فردی منجر شود. از آنجا که افراد دگماتیست سیاسی تنها به دیدگاه‌های خود اعتقاد دارند، ممکن است از پذیرش ایده‌ها و راهکارهای جدید یا تفاوت‌های سیاسی خودداری کنند.
ج) دگماتیسم علمی
در دگماتیسم علمی، افراد به شدت به یک نظریه علمی یا فرضیه خاص اعتقاد دارند و حتی در صورت ظهور شواهد جدید که آن فرضیه را نقض کند، از پذیرش آن شواهد اجتناب می‌کنند. این نوع دگماتیسم ممکن است مانع پیشرفت علمی شود، زیرا علم باید همواره باز باشد برای پذیرش نقد و کشف‌های جدید.
د) دگماتیسم فلسفی
دگماتیسم فلسفی به این معناست که فرد به یک سیستم فلسفی خاص به‌طور بی‌چون‌وچرا ایمان دارد و هیچ‌گونه انعطاف‌پذیری در برابر نظریات یا دیدگاه‌های جدید ندارد. دگماتیسم فلسفی می‌تواند مانعی برای رشد تفکر فلسفی و پذیرش دیگر ایده‌ها باشد.
4. تأثیرات اجتماعی دگماتیسم
دگماتیسم می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای بر فرد و جامعه داشته باشد. برخی از این تأثیرات عبارتند از:
الف) محدودیت در رشد فردی و اجتماعی
افرادی که دگماتیسم را می‌پذیرند، به دلیل عدم انعطاف‌پذیری در پذیرش تغییرات و ایده‌های جدید، ممکن است از رشد فکری و اجتماعی باز بمانند. این محدودیت می‌تواند مانع از پیشرفت‌های علمی، اجتماعی و فرهنگی شود.
ب) تقویت تبعیض و تفرقه
دگماتیسم می‌تواند به شدت منجر به تقویت تبعیض‌ها و تفرقه‌های اجتماعی شود. هنگامی که یک گروه یا فرد به عقاید خود به‌طور مطلق می‌چسبد، ممکن است افراد دیگر را که با آنها مخالفند، دشمن یا نادرست ببینند. این امر می‌تواند منجر به بی‌اعتمادی و درگیری‌های اجتماعی شود.
ج) مقاومت در برابر تغییرات اجتماعی
دگماتیسم می‌تواند باعث مقاومت در برابر تغییرات اجتماعی یا سیاسی شود. افراد دگماتیست ممکن است از پذیرش اصلاحات اجتماعی یا تحولات نوین اجتناب کنند، چرا که این تغییرات با عقاید ثابت‌شده‌شان در تضاد است.
د) خشونت و تفرقه‌های مذهبی یا سیاسی
در برخی موارد، دگماتیسم می‌تواند به خشونت و برخوردهای مذهبی یا سیاسی منجر شود. گروه‌ها یا افراد دگماتیست ممکن است به دلیل تفاوت‌های عقیدتی با دیگران، به تندروی یا حتی خشونت متوسل شوند.
5. چگونه می‌توان دگماتیسم را کاهش داد؟
برای کاهش دگماتیسم، چندین رویکرد وجود دارد که می‌تواند در ارتقاء تفکر انتقادی و عقلانی مؤثر باشد:
- آموزش تفکر انتقادی: تشویق به تفکر باز و نقد سالم می‌تواند کمک کند تا افراد از پذیرش بی‌چون‌وچرا و یک‌جانبه‌نگری جلوگیری کنند.
- پذیرش تنوع عقاید: تشویق به پذیرش دیدگاه‌های مختلف و احترام به تفاوت‌ها می‌تواند به کاهش دگماتیسم و تقویت همزیستی مسالمت‌آمیز کمک کند.
- بازنگری در آموزه‌ها و عقاید: پذیرش این نکته که باورهای فردی می‌توانند تغییر کنند و نقدهای جدید ممکن است درستی برخی آموزه‌ها را زیر سؤال ببرند، می‌تواند به شکستن دگماتیسم کمک کند.
نتیجه‌گیری:
دگماتیسم یک نوع نگرش است که می‌تواند به مشکلات و محدودیت‌های فکری منجر شود و فرد یا جامعه را از رشد و پیشرفت باز دارد. در دنیای پیچیده و متغیر امروز، پذیرفتن تغییرات و نقد سالم به باورها می‌تواند موجب رشد فردی و اجتماعی شود و مانع از به دام افتادن در دگماتیسم گردد.