🌙✍️ ماه‌گرفتگی یا خسوف چیست؟
ماه‌گرفتگی یا خسوف (Eclipse) یکی از زیباترین پدیده‌های آسمانی است که از دیرباز توجه انسان‌ها را به خود جلب کرده. در این پدیده، ماه در سایه‌ی زمین فرو می‌رود و بسته به شرایط، به رنگ‌های مختلفی از نارنجی تا قرمز تیره دیده می‌شود. اما واقعاً ماه‌گرفتگی چیست، چگونه رخ می‌دهد و چه انواعی دارد؟
تعریف ماه‌گرفتگی
ماه‌گرفتگی زمانی اتفاق می‌افتد که زمین بین خورشید و ماه قرار گیرد و سایه‌ی زمین بر سطح ماه بیفتد. برخلاف خورشیدگرفتگی (کسوف) که فقط در برخی نقاط زمین دیده می‌شود، خسوف برای تمام ساکنان نیم‌کره‌ی شب قابل مشاهده است. به همین دلیل، این پدیده بیشتر از کسوف دیده می‌شود و در فرهنگ‌های مختلف جهان بازتاب گسترده‌ای داشته است.
چرا ماه سرخ می‌شود؟
شاید مهم‌ترین پرسش هنگام دیدن ماه‌گرفتگی این باشد: چرا ماه به رنگ سرخ یا نارنجی در می‌آید؟
دلیل این پدیده در جوّ زمین نهفته است. هنگامی که خورشید پشت زمین قرار می‌گیرد، نور مستقیم آن به ماه نمی‌رسد. اما پرتوهای خورشید هنگام عبور از جو زمین شکسته و پراکنده می‌شوند. بخش آبی و بنفش نور خورشید بیشتر پراکنده می‌شود و تنها نور قرمز و نارنجی به سمت ماه انحراف پیدا می‌کند. به همین خاطر ماه در زمان گرفت کامل به رنگ قرمز درمی‌آید؛ پدیده‌ای که به آن ماه خونین (Blood Moon) می‌گویند.
انواع ماه‌گرفتگی
ماه‌گرفتگی بسته به میزان ورود ماه به سایه‌ی زمین به سه دسته تقسیم می‌شود:
۱. ماه‌گرفتگی نیم‌سایه‌ای (Penumbral Eclipse)
در این حالت، ماه تنها وارد بخش نیم‌سایه‌ی زمین می‌شود. تغییر روشنایی ماه بسیار ظریف است و اغلب افراد حتی متوجه آن نمی‌شوند.
۲. ماه‌گرفتگی جزئی (Partial Eclipse)
وقتی بخشی از ماه وارد سایه‌ی اصلی (Umbra) زمین می‌شود، شاهد گرفتگی جزئی هستیم. در این حالت قسمت‌هایی از ماه تاریک به نظر می‌رسند و شکل گرفتگی به‌وضوح دیده می‌شود.
۳. ماه‌گرفتگی کامل (Total Eclipse)
زیباترین نوع خسوف است. در این حالت کل قرص ماه وارد سایه‌ی اصلی زمین می‌شود و برای مدتی قرمز یا نارنجی دیده می‌شود. مدت زمان خسوف کامل می‌تواند از چند دقیقه تا بیش از یک ساعت طول بکشد.
تفاوت خسوف با کسوف
زمان وقوع: خسوف تنها در شب و هنگام ماه کامل رخ می‌دهد، در حالی که کسوف در روز و هنگام ماه نو اتفاق می‌افتد.
میزان مشاهده: خسوف برای تمام ساکنان نیم‌کره‌ی شب قابل دیدن است، اما کسوف فقط در نوار باریکی از زمین مشاهده می‌شود.
خطر برای چشم: نگاه کردن به خسوف کاملاً بی‌خطر است، اما در کسوف هرگز نباید مستقیم به خورشید نگاه کرد.
چرخه‌های ماه‌گرفتگی
ماه‌گرفتگی‌ها الگوی خاصی دارند که به آن چرخه ساروس (Saros Cycle) گفته می‌شود. هر ۱۸ سال و ۱۱ روز و ۸ ساعت، پدیده‌های مشابهی از نظر شکل و موقعیت تکرار می‌شوند. با این چرخه، ستاره‌شناسان می‌توانند از هزاران سال قبل یا بعد، زمان دقیق ماه‌گرفتگی‌ها را پیش‌بینی کنند.
اهمیت علمی خسوف
مطالعه جو زمین: رنگ و شدت ماه‌گرفتگی به وضعیت جو زمین بستگی دارد. مثلاً وجود گرد و غبار آتشفشانی می‌تواند ماه را تیره‌تر کند.
نجوم باستان: در گذشته از خسوف برای سنجش قطر زمین و حتی تنظیم تقویم‌ها استفاده می‌شد.
تحقیقات مدرن: امروزه دانشمندان با بررسی نور بازتابی از ماه در زمان خسوف، درباره ترکیب جو زمین و حتی امکان تشخیص سیاره‌های قابل سکونت در فضا اطلاعات به دست می‌آورند.
ماه‌گرفتگی در فرهنگ‌ها و تاریخ
در بسیاری از تمدن‌های باستانی، ماه‌گرفتگی با افسانه‌ها و باورهای خرافی گره خورده بود. بعضی‌ها آن را نشانه خشم خدایان یا وقوع بلایا می‌دانستند.
در چین باستان، ماه‌گرفتگی را حمله‌ی یک اژدها به ماه تصور می‌کردند و برای "نجات ماه" به طبل‌کوبی و ایجاد سر و صدا می‌پرداختند.
در میان سرخ‌پوستان آمریکای شمالی، ماه سرخ نماد تغییر و دگرگونی بزرگ بود.
ماه‌گرفتگی‌های مهم آینده
ماه‌گرفتگی‌ها هر سال چند بار رخ می‌دهند، اما همه‌ی آن‌ها کامل نیستند. یکی از مهم‌ترین خسوف‌ها، ماه‌گرفتگی کامل ۱۶ شهریور ۱۴۰۴ (۷ سپتامبر ۲۰۲۵) است که در ایران و بسیاری از نقاط دنیا قابل مشاهده خواهد بود.
چگونه ماه‌گرفتگی را تماشا کنیم؟
بهترین ابزار: چشم غیرمسلح کافی است، اما دوربین دوچشمی یا تلسکوپ تجربه‌ی دیدنی‌تری فراهم می‌کند.
مکان مناسب: جایی با افق باز و کمترین آلودگی نوری.
عکاسی: استفاده از سه‌پایه و لنز واید می‌تواند عکس‌های خیره‌کننده‌ای از ماه خونین ثبت کند.
جمع‌بندی
ماه‌گرفتگی یا خسوف، پدیده‌ای طبیعی، زیبا و شگفت‌انگیز است که نشان می‌دهد آسمان و زمین چقدر با ریاضی و نظم در حرکت‌اند. برخلاف باورهای قدیمی و خرافات، این رویداد هیچ خطری برای انسان ندارد و صرفاً فرصتی است برای لذت بردن از زیبایی‌های کیهان و یادگیری بیشتر درباره جایگاه ما در جهان.