در برخی موارد، (الف) و یا (همزه) به تلفظ در نمی‌آید و حذف می‌شود. به عنوان مثال:
((کواکب در سجود* افتند* اگر لب را بجنبانی))
ک / وا / کب / در / س / جو / دف / تن / دَ / گر / لب / را / بِ / جن / با / نی
U - - - / U - - - / U - - - / U - - -
مفاعیلن / مفاعیلن / مفاعیلن / مفاعیلن
در این مثال، (الف) در کلمه ((افتند)) و (همزه) در کلمه ((اگر)) به جهت عدم تلفظ حذف شده است.
نکته: (الف) به مصوت کوتاهی تبدیل و بر روی حرف قبل قرار می‌گیرد.
در تقسیم کلمات به هجاهای بلند و کوتاه، (هاء) غیر ملفوظ حذف می‌شود. به عنوان مثال، مصراع زیر از اخوان ثالث در کتاب ارغنون:
((ای که می دانی ندارم غیر در گاهت پناهی))
ای / کِ* / می / دا / نی / نَ / دا / رم / غی / رِ / در / گا / هت / پَ / نا / هی
فاعلاتن / فاعلاتن / فاعلاتن / فاعلاتن
در این مثال، (هاء) غیر ملفوظ از کلمه ((که)) حذف شده است.
نکته: هرگاه (هاء غیر ملفوظ) در آخرین هجای رکن‌های اصلی یا رکن‌های فرعی که به هجاهای بلند ختم می‌شوند، واقع شود، با حرف پیش از خود یک هجای بلند محسوب می‌شود. مانند این مصراع از کلیات شمس تبریزی:
((روشن ندارد خانه را قندیل نا آویخته))
رو شن ن دا رد خا ن* را قن دی ل نا آ وی خ * ته
مستفعلن / مستفعلن / مستفعلن / مستفعلن
همان‌طور که می‌بینید، (های) خانه حذف شده و (های) (آویخته) با حرف پیش از خود یک هجای بلند ساخته است.
نظر: حذف (هاء) غیر ملفوظ در تقسیم کلمات به هجاهای بلند و کوتاه، یک قاعده مهم در علم عروض است که به درک بهتر وزن و ساختار شعر کمک می‌کند.
تقطیع به معنای تقسیم و خرد کردن است. در علم عروض، این واژه به عمل تقسیم کلمات به بخش‌های مجزا اشاره دارد. به عنوان مثال، اگر بخواهیم کلمه «بر افروخته» را تقطیع کنیم، می‌توانیم آن را به چهار بخش تقسیم کنیم:
بنابراین، می‌توان نوشت: «بر افروخته» = بَ + رَف + رُخ + تِ.
به همین ترتیب، کلمه «خدایا» به سه بخش زیر تقسیم می‌شود:
در حالی که کلمه «مَن» تنها یک بخش دارد. همچنین، کلمه «شُما» به دو بخش زیر تقسیم می‌شود:
مشاهده می‌شود که این دو بخش از نظر کشش صوتی و همچنین تعداد واک‌ها برابر نیستند. بخش اول (شُ) از دو واک تشکیل شده است که شامل یک صامت و یک مصوت کوتاه می‌باشد، در حالی که بخش دوم (ما) از سه واک تشکیل شده که شامل دو صامت و یک مصوت کوتاه است. همچنین، توجه به فتحه روی حرف (م) مهم است، زیرا همان‌طور که قبلاً ذکر شد، پیش از حرف «الف»، مصوت کوتاه (فتحه) قرار می‌گیرد.
تقطیع شعر "ای نسیم سحر آرامگه یار کجاست": از دیرباز، شعر به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شیوه‌های انتقال احساسات و افکار در ادبیات فارسی شناخته شده است. شاعران با استفاده از واژگان متنوع، تصاویر زیبا و احساسات عمیق، دنیای خود را در قالب شعر به خواننده منتقل کرده‌اند. یکی از اشعار معروف این دسته، "ای نسیم سحر آرامگه یار کجاست" اثر حافظ شیرازی، شاعر بزرگ ایرانی است.
در این نوشته، قصد داریم به تقطیع و تحلیل این شعر بپردازیم. با بررسی دقیق و جزئیات این اثر، تلاش می‌کنیم تا به فهم بهتری از مضمون، ساختار و احساسات موجود در آن برسیم. این تحلیل به ما کمک می‌کند تا از زیبایی‌ها و عمق شعر حافظ بهره‌مند شویم و پیام‌های ارزشمندی که در آن نهفته است را درک کنیم.
تقطیع شعر "بلبلی برگ گلی خوش رنگ در منقار داشت": با نگاهی به تاریخ ادبیات فارسی، درمی‌یابیم که شعر همیشه نقشی برجسته در انتقال احساسات، افکار و تجربیات انسانی داشته است. یکی از اشعار زیبای این گنجینه غنی، شعری است که با بیت دلنشینی آغاز می‌شود: "بلبلی برگ گلی خوش رنگ در منقار داشت". این بیت که از غزلیات حافظ شیرازی، شاعر بزرگ قرن هشتم هجری، است، تصویری ناب و هنرمندانه از طبیعت و احساسات انسانی را به نمایش می‌گذارد.
در این مطلب، قصد داریم به تقطیع این شعر زیبا بپردازیم. با نگاهی دقیق به اجزای این اثر، از وزن و قافیه گرفته تا معنا و تصاویر، تلاش می‌کنیم به عمق زیبایی‌ها و مفاهیم نهفته در آن پی ببریم. تحلیل شعر، ابزاری ارزشمند برای فهم بهتر ساختار و موسیقی درونی آن است که به ما کمک می‌کند تا از جنبه‌های مختلف این شاهکار ادبی بهره‌مند شویم.
