عصب‌ها (Nerves) بخشی اساسی از سیستم عصبی هستند که پیام‌های الکتروشیمیایی را بین مغز، نخاع و سایر اندام‌های بدن منتقل می‌کنند. این ساختارهای رشته‌ای، امکان حرکت، حس کردن محیط و حتی تفکر را فراهم می‌کنند. بدون عصب‌ها، ارتباط بین اندام‌ها و مغز غیرممکن می‌شد.
ساختار عصب
هر عصب از هزاران رشته میکروسکوپی به نام آکسون (Axon) تشکیل شده که توسط بافت پیوندی محافظت می‌شوند. ساختار کلی آن شامل:
نورون‌ها (سلول‌های عصبی): واحدهای پایه انتقال پیام.
آکسون: رشته بلندی که پیام عصبی را منتقل می‌کند.
غلاف میلین: پوشش چربی دور آکسون که سرعت انتقال پیام را افزایش می‌دهد.
اندونوریوم، پری نوریم و اپی نوریم: لایه‌های محافظ بافت پیوندی.
انواع عصب‌ها
عصب‌ها بر اساس جهت انتقال پیام و عملکرد به سه دسته تقسیم می‌شوند:
۱. عصب‌های حسی (Afferent Nerves)
پیام‌های حس‌هایی مانند لمس، درد، دما و صوت را از اندام‌ها به مغز و نخاع می‌برند.
مثال: عصب بینایی (بینایی را به مغز منتقل می‌کند).
۲. عصب‌های حرکتی (Efferent Nerves)
پیام‌های حرکتی را از مغز و نخاع به عضلات و غدد می‌فرستند.
مثال: عصب کنترل‌کننده حرکت دست.
۳. عصب‌های مختلط (Mixed Nerves)
هم شامل رشته‌های حسی و هم حرکتی هستند.
مثال: عصب سیاتیک (طولانی‌ترین عصب بدن).
دسته‌بندی عصب‌ها بر اساس محل قرارگیری
| نوع عصب | محل قرارگیری | عملکرد |
|---|---|---|
| عصب جمجمه‌ای | متصل به مغز (۱۲ جفت) | کنترل حس و حرکت سر و صورت |
| عصب نخاعی | متصل به نخاع (۳۱ جفت) | کنترل اندام‌های بدن |
| عصب محیطی | خارج از مغز و نخاع | ارتباط با اندام‌های دورتر |
چگونگی انتقال پیام عصبی
انتشار پیام در عصب‌ها به دو صورت انجام می‌شود:
۱. پتانسیل عمل (Action Potential)
یک موج الکتروشیمیایی است که در طول آکسون حرکت می‌کند.
با ورود یون‌های سدیم و پتاسیم به داخل و خارج نورون ایجاد می‌شود.
۲. انتقال سیناپسی
در انتهای آکسون، پیام به نورون بعدی یا سلول هدف (مثل عضله) منتقل می‌شود.
انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند دوپامین و استیل‌کولین در این فرآیند نقش دارند.
بیماری‌های مرتبط با عصب‌ها
| بیماری | علت | علائم |
|---|---|---|
| نوروپاتی محیطی | دیابت، کمبود ویتامین B | گزگز، درد، ضعف عضلانی |
| سیاتیک | فشار روی عصب سیاتیک | درد تیرکشنده از کمر به پا |
| گلیوما | تومور عصبی | سردرد، تشنج، اختلال حافظه |
| میاستنی گراویس | حمله ایمنی به گیرنده‌های عصبی | ضعف عضلانی، افتادگی پلک |
توانایی ترمیم عصب‌ها
عصب‌های محیطی تا حدی می‌توانند پس از آسیب ترمیم شوند.
عصب‌های مغز و نخاع (سیستم عصبی مرکزی) معمولاً قابلیت بازسازی ندارند.
تحقیقات جدید روی سلول‌های بنیادی و فاکتورهای رشد عصبی برای ترمیم آسیب‌های نخاعی در حال انجام است.
نقش عصب‌ها در فناوری و پزشکی
پروتزهای عصبی: مانند دست‌های رباتیک کنترل شونده با ذهن.
نوروفیدبک: آموزش مغز برای بهبود عملکرد عصبی.
تحریک عمقی مغز (DBS): درمان بیماری‌هایی مانند پارکینسون.
نتیجه‌گیری
عصب‌ها شاهراه‌های ارتباطی بدن هستند که هر حرکت، حس و فکری را ممکن می‌سازند. آسیب به آن‌ها می‌تواند زندگی را مختل کند، اما پیشرفت‌های علمی امیدوارکننده‌اند. درک بهتر عصب‌ها نه‌تنها به درمان بیماری‌ها کمک می‌کند، بلکه راه را برای فناوری‌های آینده مانند اینترفیس مغز-کامپیوتر باز می‌کند.
منابع برای مطالعه بیشتر:
کتاب "Neuroscience: Exploring the Brain" (Bear, Connors, Paradiso).
مقاله "Mechanisms of Nerve Repair" در مجله Nature.
مستند "The Human Body" از BBC.