تفاوت حیوانات شب‌زی و روزگرد: چه چیزی ساعت زیستی را تنظیم می‌کند؟
در دنیای پرشگفتی جانوران، برخی موجودات روز را برای فعالیت انتخاب کرده‌اند و برخی دیگر شب را. این تقسیم‌کار عجیب به نام ریتم شبانه‌روزی (Circadian Rhythm) یا همان ساعت زیستی شناخته می‌شود؛ سازوکاری درونی که زمان خواب، بیداری، تغذیه و حتی رفتارهای اجتماعی را تنظیم می‌کند. اما چه چیزی تعیین می‌کند که یک حیوان شب‌زی باشد یا روزگرد؟
ساعت زیستی چیست؟
ساعت زیستی نوعی «ساعت درونی» در مغز موجودات زنده است که چرخه‌ای حدوداً ۲۴ ساعته دارد. این ساعت تحت تأثیر نور و تاریکی محیط تنظیم می‌شود و تعیین می‌کند چه زمانی برای بیداری و چه زمانی برای استراحت مناسب است.
در مغز پستانداران، این ساعت در بخشی به نام هسته‌ی سوپراکیاسماتیک (SCN) در هیپوتالاموس قرار دارد. این ناحیه مثل یک مرکز فرماندهی عمل می‌کند و از طریق هورمون‌ها و سیگنال‌های عصبی ریتم بدن را تنظیم می‌کند.
حیوانات روزگرد: فرمانروایان روشنایی
حیوانات روزگرد (Diurnal) در طول روز فعال هستند و شب را به استراحت می‌گذرانند.
ویژگی‌ها:
دید خوب در نور خورشید
فعالیت‌هایی مانند شکار، جستجوی غذا و تعامل اجتماعی در روز
خواب عمیق و طولانی در شب
نمونه‌ها:
انسان: بیشتر افراد روزگرد‌اند (گرچه با زندگی مدرن تغییر کرده است).
پرندگان: اغلب پرندگان آوازخوان صبح‌گاهی هستند.
پستانداران بزرگ: مثل فیل‌ها، میمون‌ها و بیشتر حیوانات علف‌خوار.
مزایا:
استفاده از نور خورشید برای دید بهتر
امنیت بیشتر در برابر شکارچیان شب‌زی
دمای مناسب‌تر برای فعالیت در برخی زیستگاه‌ها
حیوانات شب‌زی: استادان تاریکی
حیوانات شب‌زی (Nocturnal) برعکس روزگرد‌ها شب‌ها فعال می‌شوند و روز را به استراحت می‌گذرانند.
ویژگی‌ها:
چشم‌های بزرگ‌تر و حساس‌تر برای دید در نور کم
فعالیت در ساعات خنک‌تر شب، مخصوصاً در بیابان‌ها
نمونه‌ها:
جغدها: شکارچیان بی‌صدای شب
خفاش‌ها: استفاده از پژواک‌یابی برای پرواز در تاریکی
گربه‌سانان: مانند پلنگ و یوزپلنگ شب‌گرد
موش‌ها و جوندگان: بیشتر در شب به دنبال غذا هستند.
مزایا:
کاهش خطر شکار شدن توسط حیوانات روزگرد
استفاده از ساعات خنک‌تر شب در مناطق گرم
رقابت کمتر بر سر منابع غذایی
حیوانات گرگومیشزی (Crepuscular)
دسته‌ی سومی هم وجود دارد: حیواناتی که در ساعات گرگ‌ومیش (سپیده‌دم و غروب) فعال می‌شوند.
نمونه‌ها: گوزن‌ها، خرگوش‌ها و برخی حشرات
دلیل: دمای مناسب، کاهش خطر شکارچیان و دسترسی بهتر به منابع غذایی
هورمون‌ها و ساعت زیستی
تفاوت اصلی بین شب‌زی‌ها و روزگرد‌ها در تنظیم هورمون‌ها است.
ملاتونین: هورمون خواب، هنگام تاریکی ترشح می‌شود. در روزگرد‌ها باعث خواب‌آلودگی و در شب‌زی‌ها سیگنال فعالیت می‌دهد.
کورتیزول: هورمون بیداری، در روزگرد‌ها صبح زود افزایش می‌یابد، اما در شب‌زی‌ها ریتم متفاوتی دارد.
این تفاوت در پاسخ به نور و تاریکی باعث می‌شود که یک گونه در روز فعال باشد و گونه‌ی دیگر در شب.
چرا برخی گونه‌ها شب‌زی شدند؟
ریشه‌های فرگشتی نقش مهمی دارند:
فرار از شکارچیان: بسیاری از حیوانات کوچک برای بقا به تاریکی پناه بردند.
رقابت کمتر: با تقسیم زمان فعالیت، گونه‌های بیشتری می‌توانند منابع را به اشتراک بگذارند.
اقلیم: در بیابان‌ها، حیوانات شب‌زی از گرمای روز در امان می‌مانند.
انسان و ساعت زیستی
گرچه انسان ذاتاً روزگرد است، اما سبک زندگی مدرن (چراغ‌های مصنوعی، کار شبانه، اینترنت و موبایل) ساعت زیستی ما را تغییر داده است. این تغییر می‌تواند مشکلاتی مانند:
اختلال خواب
ضعف سیستم ایمنی
افسردگی و اضطراب
اختلال متابولیک (چاقی، دیابت)
را به همراه داشته باشد.
🌙☀️ یک جدول که حیوانات شب‌زی و روز‌زی (از جمله پرندگان) را جداگانه نشان می‌دهد:
| دسته‌بندی | حیوانات شب‌زی (Nocturnal) | حیوانات روز‌زی (Diurnal) |
|---|---|---|
| پستانداران | جغدپرنده‌ها (خفاش‌ها)، ببر، پلنگ، راکون، صاریغ، جربیل، خارپشت | میمون‌ها، سنجاب، فیل، اسب، سگ، گوزن |
| پرندگان | جغدها، شلاقک (Nightjar)، بیدخورک (Nighthawk) | عقاب، شاهین، دارکوب، گنجشک، کبوتر، فلامینگو |
| خزندگان | برخی مارها (مثل بوآها)، گکوها | ایگوانا، لاک‌پشت‌ها، آگاما |
| دوزیستان | قورباغه‌های درختی شب‌فعال | برخی وزغ‌ها و قورباغه‌های روز‌فعال |
| حشرات | بیدها، سوسک‌ها، جیرجیرک‌ها | پروانه‌ها، زنبورها، سنجاقک‌ها |
| ماهی‌ها | بسیاری از کوسه‌ها و ماهیان اعماق | بیشتر ماهیان آب‌های سطحی مثل ماهی‌های رنگی و تون |
📌 توجه:
برخی گونه‌ها گرگومیشزی (Crepuscular) هستند، یعنی بیشتر در سحر یا غروب فعال‌اند (مثلاً آهو یا کایوت).
پرندگان هم طیف وسیعی دارند؛ جغدها نمونه بارز شب‌زی‌اند و عقاب‌ها نماد روز‌زی.
جمع‌بندی
تفاوت حیوانات شب‌زی و روزگرد تنها یک عادت نیست، بلکه ریشه در ساعت زیستی درونی آن‌ها دارد؛ ساعتی که با نور خورشید تنظیم می‌شود و هورمون‌ها، خواب و فعالیت را کنترل می‌کند. این سازوکار طبیعی باعث شده گونه‌ها بتوانند بهتر با محیط سازگار شوند و از منابع مشترک استفاده کنند.
در واقع، تقسیم زمان بین روز و شب نوعی تقسیم قلمرو زمانی در طبیعت است؛ همان‌طور که بعضی حیوانات سرزمین‌ها را با مرز مشخص می‌کنند، بعضی دیگر زمان را میان خود تقسیم کرده‌اند.