صنعت کبریت‌سازی در ایران از اوایل دوره قاجار وارد کشور شد و در طول زمان تغییرات و تحولات زیادی را تجربه کرد. این صنعت ابتدا به عنوان کالایی لوکس و اشرافی شناخته می‌شد و در دسترس عموم مردم قرار نداشت. در این مطلب به بررسی مراحل مختلف ورود و توسعه این صنعت در ایران، از آغاز تا دوران قبل از انقلاب 57، پرداخته می‌شود.
ورود کبریت به ایران
کبریت برای نخستین بار در زمان قاجار به ایران معرفی شد. به گفته‌ی میرزا مهدی خان‌شقاقی، از رجال دوره ناصری، «اولین دفعه که کبریت به ایران آمد، شخصی به نام «اسماعیل آتش» کبریت‌ها را در دست می‌گرفت و فریاد می‌کشید با آتش، آتش درست می‌کنم.» در ابتدا، کبریت کالایی لوکس و اشرافی بود که فقط در دست افراد خاصی قرار داشت و بیشتر برای مصرف دخانیات استفاده می‌شد تا مصارف آشپزخانه‌ای. به مرور زمان و با گسترش این صنعت، کبریت به یک کالای عمومی تبدیل شد و در دسترس مردم قرار گرفت.
اولین کارگاه‌های کبریت‌سازی در ایران
اولین کارگاه‌های کبریت‌سازی در ایران در سال ۱۲۹۷ توسط تقی توکلی و میرزاحسین واعظ در تبریز تأسیس شد. این کارگاه‌ها آغازگر صنعتی بودند که در سال‌های بعد تبدیل به یکی از صنایع مهم در ایران شدند. پس از آن، محمدرحیم خویی نیز کارخانه کبریت ممتاز را در تبریز راه‌اندازی کرد. در دوران مشروطه، مجلس ایران تلاش کرد تا با گرفتن امتیاز انحصاری تولید کبریت از دست بیگانگان، به تولید ملی و استقلال اقتصادی کشور کمک کند. کارخانه کبریت ممتاز در آذربایجان موفق شد امتیاز ۱۵ ساله انحصار تولید کبریت را از آن خود کند، که این امر باعث شد رقیب خود، کارخانه کبریت توکلی، تعطیل شود.
نوسانات و رقابت‌ها در صنعت کبریت
گرچه تبریز به عنوان پیشگام در تولید کبریت شناخته می‌شد، تهران نیز در این صنعت فعال بود. در اواخر دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، برادران پولیاکوف با مشارکت امین‌الدوله اولین کارگاه کبریت‌سازی در تهران را تأسیس کردند. این کارخانه که به نام «کبریت تهران» شناخته می‌شد، به دلیل مشکلات در تأمین مواد اولیه و فشارهای سیاسی از سوی روسیه، مجبور به تعطیلی شد. همچنین این شرایط مشابه برای کارخانه‌های دیگر در ایران، مانند کارخانه قندسازی امین‌الدوله، نیز اتفاق افتاد.
توسعه و بازدیدهای رسمی
در دوران رضاشاه پهلوی، توجه ویژه‌ای به صنعت داخلی، به‌ویژه تولید کبریت، شد. در تاریخ ۲۷ شهریور ۱۳۰۶، در جریان بازدید رضاشاه از کارخانه کبریت ممتاز، روزنامه اطلاعات گزارشی منتشر کرد که نشان‌دهنده اهمیت این صنعت در آن زمان بود. در این گزارش آمده است که کارگران کارخانه کبریت ممتاز یک جعبه کبریت طلا به شاه اهدا کردند که به طور ویژه با مواد گرانبها تزئین شده بود و نشان‌دهنده افتخار به این صنعت و تلاش‌های انجام‌شده در آن زمان بود.
تأسیس انحصارات و تنوع محصولات
در ادامه، تهران و سایر استان‌ها به تولید کبریت پرداختند و تلاش‌هایی برای به‌دست‌آوردن امتیازهای محلی صورت گرفت. به عنوان مثال، در تهران و خراسان نیز کارخانه‌هایی تأسیس شدند. این روند تا سال‌ها ادامه داشت و تولیدات مختلفی در زمینه کبریت به بازار عرضه شد. علاوه بر این، بسیاری از کارخانه‌ها با بهره‌برداری از ظرفیت تبلیغاتی و کلکسیونی کبریت، مجموعه‌های ویژه‌ای تولید کردند که به مجموعه‌داران علاقه‌مند به این صنعت اجازه می‌داد تا انواع مختلف کبریت‌ها را جمع‌آوری کنند.
موزه کبریت تبریز و انجمن‌های تخصصی
با توجه به اهمیت تاریخی و فرهنگی کبریت در ایران، اولین موزه کبریت کشور در سال ۱۳۹۸ در تبریز افتتاح شد. این موزه که توسط کارخانه کبریت ممتاز تأسیس شد، مجموعه‌ای از کبریت‌های تاریخی، دستگاه‌های تولید کبریت، و اسناد و مدارک مرتبط با تاریخ این صنعت را به نمایش می‌گذارد. علاوه بر این، انجمن مجموعه‌داران کبریت ایران نیز در سال ۱۳۹۸ تأسیس شد که هدف آن ترویج فرهنگ و حفاظت از میراث ملی ایران در زمینه صنعت کبریت است.
مجموعه داری کبریت
کبریت، مشابه تمبر و سکه، یکی از اقلام محبوب مجموعه‌داران به شمار می‌رود. با این حال، تفاوت اصلی آن در تنوع بسیار زیاد مدل‌ها و نوع بسته‌بندی‌های آن است. علاوه بر این، به جنبه‌های تبلیغاتی و کلکسیونی کبریت نیز توجه ویژه‌ای شده است. بسیاری از کارخانه‌ها مجموعه‌هایی از کبریت با موضوعات مختلف و بسته‌بندی‌های اختصاصی برای مجموعه‌داران تولید کرده‌اند. از جمله این مجموعه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- مجموعه "سربازان پارسی"
- مجموعه "خلیج فارس"
- سری "میراث فرهنگی" به سفارش اداره مربوطه
انجمن مجموعه‌داران کبریت ایران
انجمن مجموعه‌داران کبریت ایران، که در تاریخ ۲۲ مهر ۱۳۹۸ با شماره ثبت ۶۶۱ به عنوان یک موسسه غیرتجاری ثبت شده است، هدف خود را ترویج فرهنگ، حفظ و نگهداری میراث ملی، فرهنگی و صنعتی ایران، به ویژه در زمینه کبریت قرار داده است.
موزه کبریت تبریز
اولین موزه کبریت ایران در سال ۱۳۹۸ در تبریز و در نزدیکی کارخانه کبریت ممتاز تأسیس شد. این موزه شامل کلکسیونی از کبریت‌های تاریخی، دستگاه‌های تولید کبریت، اسناد و مدارک مرتبط و همچنین ابزارهای کارخانه است. همچنین در این موزه شجره‌نامه‌ای از خاندان خویی نیز به نمایش گذاشته شده است.
کتاب‌شناسی
- سیدی، مهدی (۱۳۴۷). راهنمای کبریت ایران.
- صادقی، مهدی (۱۳۹۴). کتاب کبریت ایران، جلد ۱ و ۲.
- آسایش تایینی، امیر حسین؛ روح‌اللهی، جعفر؛ هنر، نویان (۱۳۹۷). راهنمای کبریت‌های ایران.
- مهاجر، شهروز (۱۳۹۷). کبریت.
نتیجه‌گیری
صنعت کبریت‌سازی در ایران با ورود اولین کبریت‌ها از خارج کشور آغاز شد و طی سال‌ها با تأسیس کارگاه‌ها و کارخانه‌های مختلف در نقاط مختلف کشور، به یک صنعت ملی و مهم تبدیل گردید. در این مسیر، رقابت‌های داخلی و خارجی، تأسیس انحصارات، و توجه ویژه به تبلیغات و کلکسیون‌های کبریت نقش مهمی در توسعه این صنعت ایفا کرد. امروز، با افتتاح موزه‌ها و انجمن‌های مربوط به کبریت، این صنعت نه تنها به عنوان یک کالای مصرفی، بلکه به عنوان بخشی از تاریخ و فرهنگ صنعتی ایران نیز شناخته می‌شود.