کتاب بهرام

اگر به اطراف خود نگاه کنی، احتمال زیادی وجود دارد که همین حالا، دست‌کم چند چیز پلاستیکی در نزدیکی تو باشد: از بدنه‌ی گوشی موبایل گرفته تا دکمه‌ی لباس، بطری آب، خودکار، بسته‌بندی خوراکی‌ها، وسایل خانه، سیم‌های برق، حتی دندان مصنوعی یا قلب مصنوعی!
پلاستیک همه‌جا هست. اما اصلاً پلاستیک چیست؟ از کجا آمده؟ و چرا این‌قدر مهم و هم‌زمان دردسرساز شده؟

تعریف علمی پلاستیک

پلاستیک‌ها گروهی از مواد شیمیایی مصنوعی یا نیمه‌مصنوعی هستند که از مولکول‌های بزرگی به نام «پلیمر» ساخته می‌شوند.
کلمهٔ پلیمر از دو بخش "پلی" (بسیار) و "مر" (واحد) تشکیل شده؛ یعنی پلاستیک‌ها زنجیره‌هایی بلند از واحدهای تکراری هستند.

پلاستیک‌ها ویژگی مهمی دارند:
آن‌ها را می‌توان در گرما یا فشار، شکل داد، قالب‌گیری کرد و بعد به شکل ثابت درآورد. همین خاصیت است که باعث شده پلاستیک در صنعت و زندگی، انقلابی به پا کند.

پلاستیک از کجا آمد؟ یک داستان تاریخی

◼️ مرحله اول: مواد طبیعی شبیه پلاستیک

قبل از اختراع پلاستیک‌های امروزی، انسان از موادی طبیعی که خاصیت شبیه‌پلاستیکی داشتند استفاده می‌کرد:

• شیره درختان (مثل لاک یا صمغ)

• شاخ حیوانات

• سلولز (مادهٔ اصلی گیاهان)

◼️ مرحله دوم: اولین پلاستیک مصنوعی — بکلایت (1907)

در سال ۱۹۰۷، شیمی‌دان بلژیکی-آمریکایی به نام لئو بایک‌لند، اولین پلاستیک کاملاً مصنوعی جهان را ساخت:
بِیکِلایت (Bakelite)
این ماده عایق برق، مقاوم به گرما و سبک بود — بسیار مناسب برای الکترونیک، تلفن، رادیو، دکمه لباس و...

از آن زمان به بعد، مسابقه‌ای جهانی برای تولید انواع پلاستیک آغاز شد.

⚗️ پلاستیک چگونه ساخته می‌شود؟

بیشتر پلاستیک‌های امروزی از نفت خام یا گاز طبیعی ساخته می‌شوند.
فرایند تولید به‌صورت خلاصه چنین است:

1. تقطیر نفت خام در پالایشگاه → استخراج مولکول‌های کوچک مانند اتیلن و پروپیلن

2. پلیمریزاسیون → اتصال این مولکول‌ها به زنجیره‌های بلند (پلیمر)

3. افزودن رنگ، نرم‌کننده، پایدارکننده، ضدآفتاب و...

4. شکل‌دهی با قالب، تزریق، نورد یا اکستروژن

انواع پلاستیک‌ها (پلیمرها)

◼️ پلاستیک‌های ترموپلاستیک (Thermoplastics):

ذوب می‌شوند و می‌توان آن‌ها را چندبار شکل داد.
نمونه‌ها:

• پلی‌اتیلن (PE): کیسه‌ها، بطری‌ها

• پلی‌پروپیلن (PP): ظروف غذا، لوازم خودرو

• پلی‌وینیل‌کلراید (PVC): لوله‌ها، کف‌پوش

• پلی‌استایرن (PS): ظروف یک‌بارمصرف

• پلی‌کربنات (PC): دیسک‌ها، عینک‌ها

◼️ پلاستیک‌های ترموست (Thermosets):

یک‌بار شکل می‌گیرند و دیگر قابل ذوب نیستند.
نمونه‌ها:

• بکلایت

• اپوکسی‌ها (چسب‌ها، پوشش‌ها)

• رزین‌های پلی‌اورتان (کف صندلی، فوم‌ها)

🔍 ویژگی‌های شگفت‌انگیز پلاستیک

• سبک و محکم

• قابل قالب‌گیری با دقت بالا

• مقاوم به خوردگی، رطوبت و بسیاری از مواد شیمیایی

• عایق حرارت و برق

• ارزان‌تر از شیشه و فلز

• رنگ‌پذیر و قابل طراحی برای هزاران کاربرد

پلاستیک چگونه جهان را تغییر داد؟

1. پزشکی: از کیسه‌های خون تا سرنگ و مفصل مصنوعی

2. خودروسازی: قطعات سبک‌تر برای مصرف سوخت کمتر

3. صنعت بسته‌بندی: مواد غذایی ماندگاری بیشتری یافتند

4. الکترونیک: عایق‌ها، پوسته دستگاه‌ها، کابل‌ها

5. کشاورزی: گلخانه‌ها، آبیاری قطره‌ای، پوشش‌های مالچ

6. زندگی روزمره: اسباب‌بازی، لباس، کیف، بطری، مسواک، خودکار...

بدون پلاستیک، جهان مدرن امروز اساساً غیرقابل تصور بود.

⚠️ اما روی دیگر سکه: بحران پلاستیک

در کنار همهٔ فواید، پلاستیک‌ها یک ویژگی مشکل‌ساز دارند:

آن‌ها تقریباً تجزیه‌ناپذیرند.

بسیاری از پلاستیک‌ها صدها سال در طبیعت باقی می‌مانند. نتیجه:

• آلودگی گسترده اقیانوس‌ها

• مرگ جانوران دریایی (پرندگان، ماهی‌ها، نهنگ‌ها...)

• ذرات ریز میکروپلاستیک در بدن انسان و حیوانات

• زباله‌های انباشته در محیط و خاک

♻️ راه‌حل چیست؟

✅ بازیافت:

برخی پلاستیک‌ها (مثل PET) قابل بازیافت هستند. اما متأسفانه:

• تنها حدود ۹٪ پلاستیک‌های جهان بازیافت می‌شوند.

• بقیه سوزانده، دفن یا در طبیعت رها می‌شوند.

✅ پلاستیک‌های زیست‌تخریب‌پذیر (Biodegradable):

از منابع طبیعی مثل ذرت یا نیشکر ساخته می‌شوند و در طبیعت تجزیه می‌شوند.
اما هنوز گران‌تر و کم‌کاربردتر هستند.

✅ کاهش مصرف و آگاهی عمومی:

• ممنوعیت کیسه‌های یک‌بارمصرف

• استفاده از کیسه‌های پارچه‌ای، بطری‌های شیشه‌ای، ظروف چندبارمصرف

• آموزش مصرف مسئولانه

🌱 پلاستیک خوب یا بد است؟

پلاستیک، به خودی خود نه خوب است نه بد.
مسئله در نحوهٔ استفاده و مدیریت آن است.

اگر درست استفاده شود، پلاستیک می‌تواند جان نجات دهد، زندگی را آسان‌تر کند و منابع را حفظ نماید.
اگر بی‌ملاحظه مصرف شود، زمین را به زباله‌دانی بزرگ تبدیل خواهد کرد.

چند دانستنی جالب در مورد پلاستیک

• در هر کیلومتر مکعب آب دریا، میلیون‌ها ذره میکروپلاستیک یافت می‌شود.

• میکروپلاستیک حتی در برف قطب شمال، در آب بطری، و در خون انسان دیده شده است.

• هر دقیقه، بیش از یک میلیون بطری پلاستیکی در جهان مصرف می‌شود.

• پلاستیک‌های اولیه مانند بکلایت، هنوز در موزه‌ها سالم باقی مانده‌اند!

🔚 پایان‌بندی: بازنگری در رابطهٔ ما با پلاستیک

پلاستیک، داستانی‌ست از نبوغ انسانی و پیامدهای ناخواسته.
این مادهٔ خارق‌العاده، هم نجات‌بخش بود و هم آلوده‌کننده.
ما اکنون در نقطه‌ای ایستاده‌ایم که باید رابطه‌مان با پلاستیک را بازتعریف کنیم:

• از نوآوری برای تولید پلاستیک‌های سالم‌تر استفاده کنیم

• با آگاهی مصرف کنیم

• و با احترام به طبیعت، مسیر آینده را تغییر دهیم