کتاب بهرام

خوارزمشاهیان (۴۹۱ تا ۶۱۷ هجری قمری / ۱۰۹۷ تا ۱۲۲۰ میلادی) یکی از آخرین سلسله‌های بزرگ ایرانی قبل از حمله مغول بودند که بر بخش‌های وسیعی از ایران، آسیای مرکزی و بخش‌هایی از شبه‌قاره هند حکومت کردند. این سلسله توسط انوشتگین غرچه، یکی از فرماندهان سلجوقی، بنیان نهاده شد و به اوج قدرت خود تحت حکومت سلطان محمد خوارزم‌شاه رسید. خوارزمشاهیان نقش مهمی در حفظ و ترویج فرهنگ و تمدن ایرانی در دوره اسلامی ایفا کردند.

خاستگاه و بنیان‌گذاری خوارزمشاهیان

خوارزمشاهیان از منطقه خوارزم (در ازبکستان امروزی) برخاستند و از خاندانی ترک-ایرانی بودند که در خدمت سلجوقیان قرار داشتند. انوشتگین غرچه، بنیان‌گذار این سلسله، در سال ۴۹۱ هجری قمری به عنوان حاکم خوارزم منصوب شد. جانشینان او به تدریج کنترل خود را بر مناطق وسیعی از ایران و آسیای مرکزی گسترش دادند و حکومت مستقل خوارزمشاهیان را تأسیس کردند.

گسترش قلمرو خوارزمشاهیان

غزنویان (۳۵۱ تا ۵۸۲ هجری قمری / ۹۶۲ تا ۱۱۸۶ میلادی) یکی از مهم‌ترین سلسله‌های ترک-ایرانی بودند که در شرق ایران و بخش‌هایی از شبه‌قاره هند حکومت کردند. این سلسله توسط سبکتگین، یکی از فرماندهان نظامی سامانیان، بنیان نهاده شد و به اوج قدرت خود تحت حکومت محمود غزنوی رسید. غزنویان نقش مهمی در گسترش اسلام، ترویج فرهنگ فارسی و توسعه هنر و ادبیات در شرق جهان اسلام ایفا کردند.

خاستگاه و بنیان‌گذاری غزنویان

سبکتگین، بنیان‌گذار سلسله غزنویان، از غلامان ترک بود که در خدمت سامانیان قرار داشت. او به تدریج با تشکیل گروهی از جنگجویان ترک و ایرانی، به قدرت رسید و در سال ۳۵۱ هجری قمری، حکومت غزنویان را در شهر غزنه (در افغانستان امروزی) تأسیس کرد. سبکتگین و جانشینانش به تدریج کنترل خود را بر مناطق شرقی ایران و بخش‌هایی از شبه‌قاره هند گسترش دادند.

گسترش قلمرو غزنویان

آل بویه (۳۲۰ تا ۴۴۷ هجری قمری / ۹۳۲ تا ۱۰۵۵ میلادی) یکی از مهم‌ترین سلسله‌های ایرانی بودند که در غرب و جنوب ایران، به ویژه در مناطق فارس، جبال (مرکز ایران) و عراق، حکومت کردند. این سلسله توسط سه برادر به نام‌های علی، حسن و احمد بن بویه بنیان نهاده شد و به عنوان یکی از احیاگران قدرت ایرانی و حامیان تشیع در دوره اسلامی شناخته می‌شود. آل بویه نقش مهمی در ترویج فرهنگ و هنر ایرانی، توسعه علوم و احیای هویت ایرانی ایفا کردند.

خاستگاه و بنیان‌گذاری آل بویه

آل بویه از خاندانی ایرانی بودند که در منطقه دیلم (گیلان امروزی) ساکن بودند. سه برادر بنیان‌گذار این سلسله، علی، حسن و احمد، ابتدا در خدمت سامانیان و زیاریان قرار داشتند، اما به تدریج با تشکیل گروهی از جنگجویان محلی، به قدرت رسیدند. در سال ۳۲۰ هجری قمری، علی بن بویه با فتح فارس، حکومت آل بویه را تأسیس کرد. برادرانش نیز به تدریج کنترل مناطق جبال و عراق را به دست آوردند.

گسترش قلمرو آل بویه

علویان طبرستان (۲۵۰ تا ۳۱۶ هجری قمری / ۸۶۴ تا ۹۲۸ میلادی) یکی از سلسله‌های محلی ایرانی بودند که در منطقه طبرستان (مازندران امروزی) و گیلان حکومت کردند. این سلسله توسط حسن بن زید، معروف به داعی کبیر، بنیان نهاده شد و به عنوان نخستین حکومت شیعی در ایران شناخته می‌شود. علویان طبرستان نقش مهمی در ترویج تشیع و مقاومت در برابر خلافت عباسی ایفا کردند.

خاستگاه و بنیان‌گذاری علویان

حسن بن زید، بنیان‌گذار سلسله علویان، از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) بود و به عنوان یک داعی (مبلغ) شیعه، به منطقه طبرستان آمد. او در سال ۲۵۰ هجری قمری، با حمایت مردم محلی و برخی از بزرگان منطقه، علیه حکومت طاهریان و خلافت عباسی شورش کرد و حکومت علویان را تأسیس نمود. حسن بن زید به عنوان داعی کبیر، تلاش کرد تا تشیع را در منطقه ترویج کند و حکومتی مستقل از خلافت عباسی ایجاد نماید.

گسترش قلمرو علویان

زیاریان (۳۱۶ تا ۴۳۵ هجری قمری / ۹۲۸ تا ۱۰۴۳ میلادی) یکی از سلسله‌های محلی ایرانی بودند که در شمال ایران، به ویژه در مناطق گیلان و طبرستان (مازندران امروزی)، حکومت کردند. این سلسله توسط مرداویج بن زیار بنیان نهاده شد و به عنوان یکی از نخستین حکومت‌های مستقل ایرانی پس از اسلام شناخته می‌شود. زیاریان نقش مهمی در احیای استقلال ایران و ترویج فرهنگ و زبان فارسی ایفا کردند.

خاستگاه و بنیان‌گذاری زیاریان

مرداویج بن زیار، بنیان‌گذار سلسله زیاریان، از خاندانی محلی در منطقه طبرستان برخاست. او ابتدا در خدمت سامانیان قرار داشت، اما به تدریج با تشکیل گروهی از جنگجویان محلی، به قدرت رسید. در سال ۳۱۶ هجری قمری، مرداویج با شکست دادن حاکمان محلی، حکومت زیاریان را تأسیس کرد. او با شعار استقلال ایران از خلافت عباسی، به یکی از قهرمانان ملی ایرانیان تبدیل شد.

گسترش قلمرو زیاریان

سامانیان (۲۶۱ تا ۳۹۵ هجری قمری / ۸۷۴ تا ۹۹۹ میلادی) یکی از مهم‌ترین سلسله‌های ایرانی بودند که در شرق ایران، به ویژه در ماوراءالنهر و خراسان، حکومت کردند. این سلسله توسط اسد بن سامان، یکی از بزرگان محلی، بنیان نهاده شد و به عنوان یکی از احیاگران فرهنگ و تمدن ایرانی در دوره اسلامی شناخته می‌شود. سامانیان نقش مهمی در ترویج زبان فارسی، توسعه علوم و هنر، و احیای هویت ایرانی ایفا کردند.

خاستگاه و بنیان‌گذاری سامانیان

سامانیان از خاندانی ایرانی بودند که در منطقه ماوراءالنهر (شامل بخش‌هایی از ازبکستان، تاجیکستان و شمال افغانستان امروزی) ساکن بودند. اسد بن سامان، بنیان‌گذار این خاندان، در خدمت خلافت عباسی قرار داشت و به دلیل خدماتش، از سوی خلیفه به عنوان حاکم منطقه منصوب شد. در سال ۲۶۱ هجری قمری، نوادگان اسد بن سامان، به ویژه نصر بن احمد، حکومت مستقل سامانیان را تأسیس کردند.

گسترش قلمرو سامانیان

صفاریان (۲۴۷ تا ۳۹۳ هجری قمری / ۸۶۱ تا ۱۰۰۳ میلادی) یکی از سلسله‌های ایرانی بودند که در شرق ایران، به ویژه در سیستان، حکومت کردند. این سلسله توسط یعقوب لیث صفاری بنیان نهاده شد و به عنوان یکی از نخستین حکومت‌های مستقل ایرانی پس از اسلام شناخته می‌شود. صفاریان نقش مهمی در احیای استقلال ایران و ترویج فرهنگ و زبان فارسی ایفا کردند.

خاستگاه و بنیان‌گذاری صفاریان

یعقوب لیث صفاری، بنیان‌گذار سلسله صفاریان، از منطقه سیستان برخاست و ابتدا به عنوان یک روستایی ساده زندگی می‌کرد. او به تدریج با تشکیل گروهی از جنگجویان محلی، به قدرت رسید و در سال ۲۴۷ هجری قمری، آخرین امیر طاهری، محمد بن طاهر، را شکست داد و حکومت صفاریان را تأسیس کرد. یعقوب لیث با شعار استقلال ایران از خلافت عباسی، به یکی از قهرمانان ملی ایرانیان تبدیل شد.

گسترش قلمرو صفاریان

### سلسله ساسانیان: آخرین امپراتوری بزرگ ایران قبل از اسلام

سلسله ساسانیان (۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی) آخرین امپراتوری بزرگ ایران قبل از ظهور اسلام بود که پس از سقوط اشکانیان به قدرت رسید. این سلسله توسط اردشیر بابکان بنیان نهاده شد و به مدت بیش از چهار قرن بر ایران و بخش‌های وسیعی از خاور نزدیک حکومت کرد. ساسانیان به عنوان احیاگران فرهنگ و تمدن ایرانی، نقش مهمی در تاریخ ایران و جهان ایفا کردند و میراثی ماندگار از خود به جای گذاشتند.

#### خاستگاه و بنیان‌گذاری ساسانیان
ساسانیان از منطقه پارس (استان فارس امروزی) برخاستند و خود را وارثان مشروع هخامنشیان می‌دانستند. اردشیر بابکان، بنیان‌گذار این سلسله، در سال ۲۲۴ میلادی با شکست دادن آخرین شاه اشکانی، اردوان پنجم، در نبرد هرمزدگان، حکومت ساسانی را تأسیس کرد. اردشیر با ادعای احیای امپراتوری هخامنشی، پایه‌های یک دولت متمرکز و قدرتمند را بنا نهاد.

#### گسترش قلمرو ساسانیان

طاهریان (۲۰۵ تا ۲۵۹ هجری قمری / ۸۲۱ تا ۸۷۲ میلادی) نخستین سلسله نیمه‌مستقل ایرانی پس از فتح ایران توسط اعراب مسلمان بودند که در شرق ایران، به ویژه در خراسان، حکومت کردند. این سلسله توسط طاهر بن حسین، یکی از فرماندهان نظامی خلافت عباسی، بنیان نهاده شد و به عنوان یکی از پیشگامان استقلال نسبی ایران از خلافت مرکزی شناخته می‌شود. طاهریان نقش مهمی در احیای فرهنگ و هویت ایرانی در دوره اسلامی ایفا کردند.

خاستگاه و بنیان‌گذاری طاهریان

طاهر بن حسین، بنیان‌گذار سلسله طاهریان، از خاندانی ایرانی بود که در خدمت خلافت عباسی قرار داشت. او به دلیل شجاعت و توانایی‌های نظامی‌اش، مورد توجه مأمون، خلیفه عباسی، قرار گرفت. در سال ۲۰۵ هجری قمری، طاهر پس از پیروزی در نبرد علیه علی بن عیسی، فرمانده شورشی، به عنوان والی خراسان منصوب شد. طاهر با استفاده از موقعیت خود، به تدریج استقلال نسبی از خلافت عباسی را به دست آورد و سلسله طاهریان را تأسیس کرد.

### سلسله اشکانیان: احیاگران استقلال ایران و بنیان‌گذاران امپراتوری پارتی

سلسله اشکانیان (۲۴۷ قبل از میلاد تا ۲۲۴ میلادی) یکی از مهم‌ترین سلسله‌های تاریخ ایران بود که پس از سقوط هخامنشیان و دوره سلطه سلوکیان، استقلال ایران را احیا کرد. اشکانیان که به عنوان پارتیان نیز شناخته می‌شوند، با ایجاد یک امپراتوری قدرتمند، نقش مهمی در تاریخ خاور نزدیک باستان ایفا کردند. آن‌ها به عنوان یکی از بزرگ‌ترین رقیبان امپراتوری روم شناخته می‌شدند و در طول حکومت خود، فرهنگ، هنر و نظامی‌گری ایران را به اوج جدیدی رساندند.

#### خاستگاه و بنیان‌گذاری اشکانیان
اشکانیان از قوم پارتی بودند که در منطقه پارت (شمال شرقی ایران امروزی، شامل خراسان و ترکمنستان) ساکن بودند. بنیان‌گذار این سلسله، اشک یکم (ارشک) بود که در سال ۲۴۷ قبل از میلاد علیه سلوکیان شورش کرد و حکومت مستقل پارتیان را تأسیس نمود. اشکانیان به تدریج قلمرو خود را گسترش دادند و کنترل بخش‌های وسیعی از ایران، بین‌النهرین و آسیای مرکزی را به دست آوردند.

#### گسترش قلمرو اشکانیان